Computer Fundamental [English & Nepali ] Note [ राजपत्र अनंकित प्रथम श्रेणी कम्प्युटर अपरेटर (संघ...) को Note [ Nepali र English ]

1.1.         Definition, History, Generation, Characteristics, Types & Applications of Computers

कम्प्युटर के हो?

कम्प्युटर एक इलेक्ट्रोनिक उपकरण हो जसले डेटा प्रशोधन गर्छ र प्रयोगकर्ताद्वारा प्रदान गरिएका निर्देशनहरू अनुसार कार्य सम्पादन गर्छ। यसले सूचना भण्डारण, पुन: प्राप्ति, र प्रशोधन गर्न सक्छ, जसले गर्दा यो व्यापार, शिक्षा, स्वास्थ्य सेवा, र मनोरञ्जन जस्ता विभिन्न क्षेत्रमा महत्त्वपूर्ण उपकरण बनेको छ।

कम्प्युटरका फाइदाहरू

1. उच्च गतिको प्रक्रिया – कम्प्युटरले धेरै ठूलो मात्रामा डेटा केही सेकेन्डमै प्रशोधन गर्न सक्छ।
2. स्वचालन (Automation) – यसले दोहोरिने कार्यहरू मानव हस्तक्षेप बिना गर्न सक्छ।
3. शुद्धता (Accuracy) – यदि सही रूपमा प्रोग्राम गरिएको छ भने, कम्प्युटरले त्रुटिरहित गणना प्रदान गर्छ।
4. भण्डारण क्षमता (Storage Capacity) – ठूलो मात्रामा डेटा भण्डारण गर्न सकिन्छ र छिटो पुन: प्राप्त गर्न सकिन्छ।
5. जडान क्षमता (Connectivity) – इन्टरनेट र नेटवर्किङको माध्यमबाट सञ्चार गर्न मद्दत गर्छ।
6. बहुप्रकार्य क्षमता (Multitasking) – एकै समयमा धेरै कार्यहरू गर्न सक्छ।
7. मनोरञ्जन (Entertainment) – गेम खेल्न, फिल्म हेर्न, र संगीत सुन्न प्रयोग गरिन्छ।
8. अनुसन्धान र शिक्षा (Research & Education) – सिकाइ, अनुसन्धान, र अनलाइन शिक्षामा मद्दत गर्छ।
9. कामको उत्पादकता (Work Efficiency) – कार्यालय, व्यापार, र उद्योगहरूमा उत्पादनशीलता बढाउँछ।
10. सुरक्षा (Security) – पासवर्ड सुरक्षा र एनक्रिप्सनको माध्यमबाट गोप्य डेटा भण्डारण गर्न सकिन्छ।

कम्प्युटरका बेफाइदाहरू

1. स्वास्थ्य समस्या (Health Issues) – लामो समयसम्म प्रयोग गर्दा आँखामा समस्या, ढाड दुखाइ, र मोटोपन हुन सक्छ।
2. साइबर सुरक्षाको जोखिम (Cyber Security Risks) – ह्याकिङ, भाइरस, र डेटा चुहावटको जोखिम रहन्छ।
3. निर्भरता र लत (Dependence & Addiction) – अत्यधिक प्रयोगले मानव अन्तर्क्रिया घटाउन सक्छ।
4. उच्च लागत (High Cost) – आधुनिक कम्प्युटर र सफ्टवेयर महँगो हुन सक्छ।
5. रोजगारी गुम्ने सम्भावना (Job Loss) – स्वचालनका कारण केही क्षेत्रमा मानिसको रोजगारी गुम्न सक्छ।
6. पर्यावरणीय प्रभाव (Environmental Impact) – ई–फोहोर र उच्च ऊर्जा खपतले वातावरणमा असर पार्छ।
7. मर्मत तथा अपडेट (Maintenance & Repair) – नियमित अपडेट, मर्मत, र एन्टिभाइरस सुरक्षा आवश्यक पर्छ।
8. गलत सूचना र साइबर अपराध (Misinformation & Cybercrime) – इन्टरनेटमा गलत सूचना र ठगी हुन सक्छ।
9. विद्युत निर्भरता (Power Dependency) – कम्प्युटर सञ्चालन गर्न बिजुली वा ब्याट्री आवश्यक पर्छ।
10. गोपनीयताको जोखिम (Privacy Concerns) – व्यक्तिगत डेटा ट्र्याक हुन सक्ने तथा ह्याकर वा कम्पनीहरूद्वारा दुरुपयोग हुन सक्ने सम्भावना रहन्छ।

 

 

 

कम्प्युटरका आधारभूत कार्यहरू:

• इनपुट (Input): कीबोर्ड, माउस जस्ता इनपुट उपकरणहरूबाट डेटा प्राप्त गर्छ।
• प्रशोधन (Processing): सीपीयू (केन्द्रीय प्रशोधन एकाई) को माध्यमबाट निर्देशनहरू कार्यान्वयन गर्दै डेटा प्रशोधन गर्छ।
• आउटपुट (Output): मोनिटर, प्रिन्टर जस्ता आउटपुट उपकरणहरूमा जानकारी पठाउँछ।
• भण्डारण (Storage): भविष्यका लागि डेटा हार्ड ड्राइभ, एसएसडी जस्ता भण्डारण उपकरणहरूमा सुरक्षित राख्छ।

कम्प्युटरका विशेषताहरू:

1. गति (Speed): कम्प्युटरले ठूलो मात्रामा डेटा अति तीव्र गतिमा प्रशोधन गर्न सक्छ, जसले प्रति सेकेन्ड अर्बौं गणना गर्न सक्छ।
2. शुद्धता (Accuracy): कम्प्युटर अत्यधिक शुद्ध परिणामहरू उत्पादन गर्छ, जबसम्म गलत इनपुट वा हार्डवेयर दोषका कारण त्रुटि उत्पन्न हुँदैन।
3. स्वचालन (Automation): एकपटक प्रोग्राम गरेपछि कम्प्युटरले मानव हस्तक्षेप बिना स्वचालित रूपमा कार्य सम्पादन गर्न सक्छ।
4. भण्डारण (Storage): कम्प्युटरले ठूलो मात्रामा डेटा सुरक्षित राख्न सक्छ, जुन छिटो र सटीक रूपमा पुन: प्राप्त गर्न सकिन्छ।
5. बहुप्रयोजन क्षमता (Versatility): कम्प्युटरले वर्ड प्रोसेसिङदेखि लिएर जटिल वैज्ञानिक गणनासम्म विभिन्न कार्यहरू गर्न सक्छ र विभिन्न क्षेत्रहरूमा प्रयोग गरिन्छ।
6. लगातार कार्यक्षमता (Diligence): मानिसहरू जस्तो थकाइ वा ध्यान कमी नभई कम्प्युटर निरन्तर उच्च कार्यक्षमताका साथ काम गर्न सक्छ।
7. लागत प्रभावकारिता (Cost Efficiency): समयसँगै कम्प्युटरहरू थप लागत-प्रभावकारी भएका छन्, जसले न्यून सञ्चालन खर्चमा उच्च उत्पादनशीलता प्रदान गर्छ।
8. सञ्चार (Communication): कम्प्युटरले इन्टरनेट र नेटवर्कको माध्यमबाट विश्वभर छिटो सञ्चार गर्न मद्दत गर्छ।

 

 

कम्प्युटरका प्रकारहरू

आकारका आधारमा वर्गीकरण:

1. सुपर कम्प्युटर (Supercomputers):
• परिभाषा: सबैभन्दा छिटो र शक्तिशाली कम्प्युटरहरू, जटिल गणनाका लागि प्रयोग गरिन्छ।
• उदाहरणहरू: IBM Summit, Fugaku।
• प्रयोग: मौसम पूर्वानुमान, वैज्ञानिक अनुसन्धान, क्रिप्टोग्राफी।
2. मेनफ्रेम कम्प्युटर (Mainframe Computers):
• परिभाषा: ठूलो संस्थाहरूमा विशाल डेटा प्रशोधन गर्न प्रयोग गरिने शक्तिशाली कम्प्युटर।
• प्रयोग: बैंक, सरकारी संस्था, र एयरलाइन्समा डेटा व्यवस्थापन।
3. मिनिकम्प्युटर (Minicomputers):
• परिभाषा: मेनफ्रेम भन्दा सानो तर व्यक्तिगत कम्प्युटरभन्दा शक्तिशाली।
• प्रयोग: निर्माण प्रक्रियाको नियन्त्रण, अनुसन्धान प्रयोगशालाहरू।
4. माइक्रोकम्प्युटर (Microcomputers) / व्यक्तिगत कम्प्युटर (Personal Computers - PC):
• परिभाषा: व्यक्तिगत प्रयोगका लागि सबैभन्दा साधारण कम्प्युटर।
• प्रयोग: कागजात सिर्जना, इन्टरनेट ब्राउजिङ, गेमिंग, मल्टिमिडिया।
• उदाहरणहरू: डेस्कटप, ल्यापटप, ट्याब्लेट, स्मार्टफोन।

---

उद्देश्यका आधारमा वर्गीकरण:

1. व्यक्तिगत कम्प्युटर (Personal Computers - PC):
• व्यक्तिगत प्रयोजनका लागि, जस्तै: वर्ड प्रोसेसिङ, वेब ब्राउजिङ, गेमिंग।
2. वर्कस्टेशन (Workstations):
• भिडियो सम्पादन, सफ्टवेयर विकास, वैज्ञानिक गणनाहरूका लागि प्रयोग गरिन्छ।
3. सर्भर (Servers):
• नेटवर्कमा सेवा प्रदान गर्ने कम्प्युटर, जस्तै: फाइल सर्भर, प्रिन्ट सर्भर, वेब सर्भर।
4. एम्बेडेड सिस्टम (Embedded Systems):
• विशेष कार्यका लागि बनाइएका साना कम्प्युटर, जस्तै: ट्राफिक लाइट, घरेलु उपकरण, मेडिकल उपकरण।

---

कार्यप्रणालीका आधारमा वर्गीकरण:

1. एनालग कम्प्युटर (Analog Computers):
• निरन्तर संकेत प्रयोग गरी गणना गर्ने कम्प्युटर, वैज्ञानिक र इन्जिनियरिङ क्षेत्रमा प्रयोग गरिन्छ।
2. डिजिटल कम्प्युटर (Digital Computers):
• छुट्टाछुट्टै संकेतहरू प्रयोग गर्ने कम्प्युटर, प्रायः सबै आधुनिक कम्प्युटरहरू यसैमा पर्दछन्।
3. हाइब्रिड कम्प्युटर (Hybrid Computers):
• एनालग र डिजिटल दुवै प्रविधि समावेश गर्ने कम्प्युटर।

---

कम्प्युटरका प्रयोग क्षेत्रहरू:

1. शिक्षा (Education):
• ई-लर्निङ, भर्चुअल कक्षाहरू, अनुसन्धान, शैक्षिक स्रोतहरूमा पहुँच।
2. स्वास्थ्य (Healthcare):
• बिरामीको रेकर्ड व्यवस्थापन, मेडिकल इमेजिङ, टेलिमेडिसिन, बायोइन्फर्मेटिक्स।
3. व्यापार (Business):
• तलब व्यवस्थापन, वित्तीय कारोबार, डाटा विश्लेषण, ग्राहक सम्बन्ध व्यवस्थापन, ई-कमर्स।
4. मनोरञ्जन (Entertainment):
• गेमिङ, भिडियो स्ट्रिमिङ, फिल्म सम्पादन, संगीत उत्पादन, भर्चुअल रियालिटी।
5. विज्ञान र इन्जिनियरिङ (Science and Engineering):
• सिमुलेसन, डेटा मोडेलिङ, वैज्ञानिक अनुसन्धान, इन्जिनियरिङ परियोजना।
6. सञ्चार (Communication):
• इमेल, इन्स्ट्यान्ट मेसेजिङ, भिडियो कन्फरेन्स, सामाजिक सञ्जाल।
7. बैंकिङ र वित्त (Banking and Finance):
• अनलाइन बैंकिङ, स्टक कारोबार, एटिएम सेवा, वित्तीय डाटा सुरक्षा।
8. सरकारी सेवा (Government):
• ई-गभर्नेन्स, कर दाखिला, भोटिङ प्रणाली, राष्ट्रिय सुरक्षा डाटाबेस।
9. परिवहन (Transportation):
• हवाई यातायात नियन्त्रण, जीपीएस नेभिगेसन, ट्राफिक व्यवस्थापन, स्वचालित सवारी साधन।
10. उद्योग र निर्माण (Manufacturing):

• मेसिन नियन्त्रण, स्वचालित उत्पादन लाइन, आपूर्ति शृंखला व्यवस्थापन।

 

 

History of Computers

When	What	Who	Description
2500-3000 BC	ABACUS	Chinese People	First Calculating machine
1617	Napier’s Bone	John Napier	Multiplying Machine Made up of ivory bones where multiplication table was engraved
1622	Slide Rule	William oughtred	First analog device that works on the principle of logarithms. Uses: Multiplication, Division. Roots, Trigonometry, Logarithm, Exponentiation
1642	Pascaline (Pascal's calculator	Blaise Pascal	Mechanical calculator capable for addition and subtraction
1821-1822	Difference Machine	Charles Babbage [father of computer]	Able to perform complex mathematical calculation with 31 digits of precision. Used to solve polynomial equations
1937	Analytical Engine	Charles Babbage	General programmable machine(Able to add, subtract, multiply and divide through the use of stored program)

 

कम्प्युटरका पुस्ताहरू (Generations of Computers)

पहिलो पुस्ता (१९४०–१९५६):

• प्रविधि: भ्याकुम ट्युबहरू।
• विशेषताहरू: ठूलो, महँगो, ढिलो, र धेरै विद्युत् खपत गर्ने।
• उदाहरण: ENIAC।

दोस्रो पुस्ता (१९५६–१९६३):

• प्रविधि: ट्रान्जिस्टरहरू।
• विशेषताहरू: सानो, छिटो, बढी भरपर्दो, र ऊर्जा-दक्ष।
• उदाहरण: IBM 1401।

तेस्रो पुस्ता (१९६४–१९७१):

• प्रविधि: इन्टिग्रेटेड सर्किट (ICs)।
• विशेषताहरू: झन् सानो आकार, बढी गति, र कम लागत।
• उदाहरण: IBM 360।

चौथो पुस्ता (१९७१–हालसम्म):

• प्रविधि: माइक्रोप्रोसेसरहरू।
• विशेषताहरू: कम्प्याक्ट, सस्तो, र व्यापक प्रयोग।
• उदाहरण: Apple I, Intel 4004।

पाँचौँ पुस्ता (हाल र आगामी भविष्य):

• प्रविधि: कृत्रिम बुद्धिमत्ता (AI) र समानान्तर प्रोसेसिङ।
• विशेषताहरू: उन्नत कम्प्युटिङ, मेसिन लर्निङ, र जटिल समस्याहरू समाधान गर्ने क्षमता।

OR

पहिलो पुस्ताका कम्प्युटरहरू (१९४०-१९५६)

यो समय पहिलो पुस्ताका कम्प्युटरहरूको युग मानिन्छ। यस पुस्ताका कम्प्युटरहरू ढिलो, ठूलो, र महँगो थिए। यस पुस्ताका कम्प्युटरहरूमा भ्याकुम ट्युबहरू CPU र मेमोरीका लागि प्रयोग गरिएका थिए। तिनीहरू मुख्य रूपमा ब्याच अपरेटिङ सिस्टम र पन्च कार्डहरू मा निर्भर थिए। इनपुट र आउटपुटका लागि म्याग्नेटिक टेप र पेपर टेप प्रयोग गरिन्थ्यो।
उदाहरण: ENIAC, UNIVAC-1, EDVAC आदि।

दोस्रो पुस्ताका कम्प्युटरहरू (१९५७-१९६३)

यस अवधिलाई ट्रान्जिस्टर कम्प्युटरहरूको युग भनिन्छ। यस पुस्ताका कम्प्युटरहरूमा ट्रान्जिस्टरहरू प्रयोग गरिएका थिए, जुन सस्तो, कम्प्याक्ट, र कम उर्जा खपत गर्ने प्रविधि थियो। दोस्रो पुस्ताका कम्प्युटरहरू पहिलो पुस्ताका कम्प्युटरहरूभन्दा छिटो थिए। प्राथमिक मेमोरीको लागि म्याग्नेटिक कोरहरू, जबकि दोस्रो मेमोरीको लागि म्याग्नेटिक डिस्क र टेपहरू प्रयोग गरिन्थ्यो।
यस पुस्तामा COBOL र FORTRAN जस्ता एसेम्बली र प्रोग्रामिङ भाषाहरू प्रयोग गरिए। साथै, ब्याच प्रोसेसिङ र मल्टिप्रोग्रामिङ अपरेटिङ सिस्टमहरू पनि प्रयोग भए।
उदाहरण: IBM 1620, IBM 7094, CDC 1604, CDC 3600 आदि।

तेस्रो पुस्ताका कम्प्युटरहरू (१९६४-१९७१)

यस पुस्ताका कम्प्युटरहरूमा इन्टिग्रेटेड सर्किट (ICs) प्रयोग गरियो, जसले ट्रान्जिस्टरहरूको स्थान लियो। एउटा IC भित्र धेरै ट्रान्जिस्टरहरू हुने भएकाले कम्प्युटरहरू पहिलेभन्दा शक्तिशाली र सस्तो भए। तेस्रो पुस्ताका कम्प्युटरहरू अधिक भरपर्दो, प्रभावकारी, र सानो आकारका थिए।
यस पुस्ताका कम्प्युटरहरूले रिमोट प्रोसेसिङ, टाइम-शेयरिङ, र मल्टिप्रोग्रामिङ अपरेटिङ सिस्टमहरू प्रयोग गरे। FORTRAN-II देखि IV, COBOL, PASCAL PL/1 जस्ता उच्च-स्तरीय प्रोग्रामिङ भाषाहरू प्रयोग गरिए।
उदाहरण: IBM-360 सिरिज, Honeywell-6000 सिरिज, IBM-370/168 आदि।

चौथो पुस्ताका कम्प्युटरहरू (१९७१-१९८०)

यस पुस्ताका कम्प्युटरहरूमा VLSI (Very Large Scale Integration) सर्किटहरू प्रयोग गरिए। VLSI चिपमा लाखौँ ट्रान्जिस्टरहरू समावेश गरिएका थिए, जसका कारण कम्प्युटरहरू अझै कम्प्याक्ट, शक्तिशाली, छिटो, र किफायती भए।
यस पुस्ताका कम्प्युटरहरूमा रियल-टाइम, टाइम-शेयरिङ, र डिस्ट्रिब्युटेड अपरेटिङ सिस्टमहरू प्रयोग गरिए। प्रोग्रामिङ भाषाहरूमा C र C++ समावेश गरिए।
उदाहरण: STAR 1000, PDP 11, CRAY-1, CRAY-X-MP आदि।

पाँचौँ पुस्ताका कम्प्युटरहरू (१९८० – हालसम्म)

यस पुस्ताका कम्प्युटरहरूमा ULSI (Ultra Large Scale Integration) प्रविधि प्रयोग गरिएको छ, जुन चौथो पुस्ताको VLSI प्रविधिभन्दा उन्नत छ।
यस पुस्ताका कम्प्युटरहरूमा दशौँ लाख इलेक्टोनिक कम्पोनेन्टहरू भएका माइक्रोप्रोसेसर चिपहरू प्रयोग गरिएका छन्। साथै, प्यारालल प्रोसेसिङ हार्डवेयर र कृत्रिम बुद्धिमत्ता (AI) सफ्टवेयर पनि प्रयोग गरिन्छ।
यस पुस्ताका कम्प्युटरहरूमा C, C++, Java, .Net जस्ता प्रोग्रामिङ भाषाहरू प्रयोग गरिन्छ।
उदाहरण: डेस्कटप, ल्यापटप, नोटबुक, अल्ट्राबुक आदि।

 

1.2 Overview of a Computer System

कम्प्युटर प्रणाली हार्डवेयर, सफ्टवेयर, र प्रयोगकर्ताहरूको संयोजन हो, जसले विभिन्न कार्यहरू सम्पन्न गर्न सँगै काम गर्छ। यसले इनपुट डेटा प्रशोधन गर्छ, निर्देशनहरू कार्यान्वयन गर्छ, र अर्थपूर्ण आउटपुट प्रदान गर्छ।

कम्प्युटर प्रणाली निम्न मुख्य घटकहरू मिलेर बनेको हुन्छः

1. हार्डवेयर (Hardware) – कम्प्युटरका भौतिक भागहरू जस्तै CPU, RAM, स्टोरेज आदि।
2. सफ्टवेयर (Software) – कम्प्युटरलाई नियन्त्रण गर्ने प्रोग्रामहरू र अपरेटिङ सिस्टम।
3. प्रयोगकर्ताहरू (Users) – कम्प्युटर सञ्चालन गर्ने र त्यससँग अन्तरक्रिया गर्ने व्यक्ति।
4. डेटा (Data) – कम्प्युटरले प्रशोधन गर्ने कच्चा तथ्यहरू र अंकहरू

---

1.2.1 Data and Data Processing

डाटा (Data)

डाटा भनेको कच्चा, अपूर्ण तथ्यहरू र अंकहरू हुन्, जसको आफ्नै कुनै अर्थ हुँदैन। यो विभिन्न रूपहरूमा हुन सक्छ, जस्तै संख्या, पाठ (Text), छवि (Image), अडियो (Audio), वा भिडियो (Video)।
उदाहरणका लागि, "100," "John," र "Blue" डाटाका केही टुक्राहरू हुन्।

डाटा प्रशोधन (Data Processing)

डाटा प्रशोधन भनेको कच्चा डाटालाई अर्थपूर्ण जानकारीमा रूपान्तरण गर्ने प्रक्रिया हो। कम्प्युटरले तल दिइएका चरणहरूको माध्यमबाट डाटालाई प्रशोधन गर्छः

1. इनपुट (Input) – इनपुट उपकरणहरू (किबोर्ड, माउस, स्क्यानर आदि) को माध्यमबाट डाटा कम्प्युटरमा प्रविष्ट गरिन्छ।
2. प्रशोधन (Processing) – CPU ले सफ्टवेयरद्वारा प्रदान गरिएका निर्देशनहरूअनुसार डाटा प्रशोधन गर्छ।
3. भण्डारण (Storage) – डाटालाई अस्थायी रूपमा RAM मा वा स्थायी रूपमा हार्ड ड्राइभ, SSD, वा डाटाबेस मा भण्डारण गरिन्छ।
4. आउटपुट (Output) – प्रशोधित डाटा मनिटर, प्रिन्टर, स्पिकर आदि मार्फत उपयोगी जानकारीको रूपमा देखाइन्छ।
5. प्रतिक्रिया (Feedback) – आवश्यक परेमा प्रयोगकर्ताले डाटालाई परिमार्जन गर्न वा पुनः प्रशोधन गर्न सक्छ।

डाटा प्रशोधनको उदाहरण

• कच्चा डाटा (Raw Data): विद्यार्थीको अंक – [85, 90, 78, 88, 92]
• प्रशोधन (Processing): औसत स्कोर गणना गर्ने।
• आउटपुट (Output): "विद्यार्थीको औसत स्कोर 86.6 हो।"

यसरी, कम्प्युटरले कच्चा डाटालाई उपयोगी जानकारीमा रूपान्तरण गर्छ, जसले निर्णय लिन सहयोग गर्छ।

1.2.2. Hardware: Definition; Input Unit, CPU, Output Unit; Storage devices: Primary & Auxiliary Memory

इनपुट युनिट कम्प्युटर प्रणालीको एक महत्त्वपूर्ण घटक हो, जसले डेटा प्राप्त गरी कम्प्युटरले बुझ्ने स्वरूपमा रूपान्तरण गर्छ र प्रशोधनका लागि केन्द्रीय प्रशोधन इकाई (CPU) लाई पठाउँछ। इनपुट युनिटले विभिन्न प्रकारका डेटा, जस्तै पाठ, छवि वा आदेशहरू लिन्छ र तिनलाई कम्प्युटर प्रणालीमा पठाउँछ।

इनपुट युनिटका प्रकार र कार्यहरू

१. माउस (Mouse)

विवरण:
माउस एक पोइन्टिङ उपकरण हो जसले सतहमा भएको गति पत्ता लगाएर स्क्रिनमा रहेको कर्सरलाई सार्ने काम गर्छ।

प्रकारहरू:

• मेकानिकल माउस: रबर बल प्रयोग गरी गति पत्ता लगाउने।
• अप्टिकल माउस: लेजर वा LED प्रयोग गरी गति पत्ता लगाउने।
• वायरलेस माउस: ब्लुटुथ वा USB रिसिभरमार्फत जडान हुने।
• ट्र्याकबल (Trackball): स्थिर माउस जसमा प्रयोगकर्ताले बल चलाएर नियन्त्रण गर्छ।

मुख्य कार्यहरू:

• लेफ्ट क्लिक: फाइल तथा प्रोग्राम खोल्ने तथा चयन गर्ने।
• राइट क्लिक: सन्दर्भ मेनु (context menu) खोल्ने।
• स्क्रोल ह्वील: कागजात वा वेब पेज स्क्रोल गर्ने।
• ड्र्याग एन्ड ड्रप: फाइल तथा तत्वहरू सार्ने।

२. किबोर्ड (Keyboard)

परिभाषा:
किबोर्ड एक इनपुट उपकरण हो जसले पाठ, संख्या तथा आदेशहरू कम्प्युटरमा प्रविष्ट गर्न प्रयोग गरिन्छ। यो प्रायः QWERTY ढाँचामा व्यवस्थित कुञ्जीहरू मिलेर बनेको हुन्छ।

किबोर्डका प्रकारहरू:

1. वायर्ड किबोर्ड: USB वा PS/2 पोर्टमार्फत जडान हुने।
2. वायरलेस किबोर्ड: ब्लुटुथ वा RF प्रविधि प्रयोग गर्ने।
3. भर्चुअल किबोर्ड: टचस्क्रिनमा देखिने डिजिटल किबोर्ड।
4. मेकानिकल किबोर्ड: प्रत्येक कुञ्जीका लागि छुट्टै स्विचहरू हुने।
5. मेम्ब्रेन किबोर्ड: प्रेशर प्याडहरू प्रयोग गर्ने।
6. गेमिङ किबोर्ड: RGB लाइटिङ, अतिरिक्त कुञ्जी तथा मेकानिकल स्विचहरू हुने।
7. इर्गोनोमिक किबोर्ड: आरामदायक तथा कम थकाइ लाग्ने गरी डिजाइन गरिएको।
8. ब्रेल किबोर्ड: दृष्टिविहीन व्यक्तिहरूका लागि विशेष डिजाइन गरिएको।

किबोर्डका मुख्य भागहरू:
✅ अल्फान्यूमेरिक कुञ्जीहरू: अक्षर (A-Z), संख्या (0-9) तथा सामान्य चिन्हहरू।
✅ फङ्सन कुञ्जीहरू (F1–F12): विभिन्न अनुप्रयोगहरूमा विशेष कार्यहरू गर्ने।
✅ नेभिगेसन कुञ्जीहरू: एरो कुञ्जीहरू, होम, एन्ड, पेज अप, पेज डाउन।
✅ नियन्त्रण कुञ्जीहरू: Ctrl, Alt, Shift, Windows कुञ्जी, Esc।
✅ न्यूमेरिक किप्याड: क्याल्कुलेटर जस्तै संख्याहरू मिलेर बनेको भाग।

३. स्क्यानर (Scanner)

विवरण:
स्क्यानर एक इनपुट उपकरण हो जसले छवि, कागजात वा ग्राफिक्सहरूलाई डिजिटल स्वरूपमा रूपान्तरण गर्छ।

प्रकारहरू:

• फ्ल्याटबेड स्क्यानर: कागजात तथा छवि स्क्यान गर्न प्रयोग गरिने।
• ह्यान्डहेल्ड स्क्यानर: सानो र बोक्न मिल्ने, छिटो स्क्यान गर्न उपयोगी।
• सिट-फेड स्क्यानर: पानाहरू स्वचालित रूपमा खिचेर स्क्यान गर्ने।
• 3D स्क्यानर: त्रि-आयामिक वस्तुहरू स्क्यान गर्ने।

प्रयोगहरू:

• कागजात तथा फोटोहरू डिजिटल बनाउने।
• बारकोड तथा QR कोड स्क्यान गर्ने।
• भौतिक कागजातहरूको डिजिटल अभिलेख बनाउने।

४. जोयस्टिक (Joystick)

विवरण:
जोयस्टिक एक गेमिङ इनपुट उपकरण हो जसमा एक स्टिक हुन्छ, जुन आधारमा घुम्छ।

प्रयोग:

• भिडियो गेम खेल्न।
• सिमुलेसनहरू तथा उडान नियन्त्रण प्रणालीहरू चलाउन।

५. ट्र्याकप्याड / टचप्याड (Trackpad/Touchpad)

विवरण:
ट्र्याकप्याड एक सपाट, टच-संवेदनशील सतह हो, जुन प्रायः ल्यापटपहरूमा माउसको विकल्पको रूपमा प्रयोग गरिन्छ।

प्रयोग:

• कर्सर नियन्त्रण गर्न।
• स्क्रोल, जुम इन/आउट जस्ता जेस्चरहरू प्रयोग गर्न।

६. टचस्क्रिन (Touchscreen)

विवरण:
टचस्क्रिन एक डिस्प्ले स्क्रिन हो, जसले औंला वा स्टाइलसको टच प्रतिक्रिया दिन्छ।

प्रकारहरू:

• क्यापेसिटिभ टचस्क्रिन: विद्युतीय संवेदनशीलता प्रयोग गर्ने।
• रेजिसटिभ टचस्क्रिन: दबाबको प्रतिक्रिया दिने।

प्रयोग:

• स्मार्टफोन, ट्याबलेट, ATM, जानकारी दिने कियोस्कहरूमा।

७. वेबक्याम (Webcam)

विवरण:
वेबक्याम एक क्यामेरा हो, जसले प्रत्यक्ष भिडियो तथा तस्बिरहरू खिचेर कम्प्युटरमा पठाउने गर्छ।

प्रयोग:

• भिडियो कन्फरेन्सिङ।
• लाइभ स्ट्रिमिङ।
• सुरक्षा निगरानी।

८. माइक्रोफोन (Microphone)

विवरण:
माइक्रोफोनले ध्वनि इनपुट लिन्छ र डिजिटल संकेतमा रूपान्तरण गर्छ।

प्रयोग:

• ध्वनि रेकर्डिङ।
• भ्वाइस कमान्डहरू दिन।
• भिडियो कल तथा पोडकास्टमा प्रयोग गर्न।

९. बारकोड रिडर (Barcode Reader)

विवरण:
बारकोड रिडरले बारकोड स्क्यान गरी त्यसलाई डिजिटल डेटा रूपान्तरण गर्छ।

प्रयोग:

• इनभेन्टरी व्यवस्थापन।
• खुद्रा पसलहरूमा बिलिङ।
• पुस्तकालय प्रणालीहरूमा।

१०. ग्राफिक ट्याबलेट (Graphic Tablet)

विवरण:
स्टाइलस कलमको प्रयोग गरी डिजिटल सतहमा सिधै चित्र कोर्न मिल्ने उपकरण।

प्रयोग:

• डिजिटल आर्ट तथा डिजाइन।
• एनिमेसन निर्माण।
• फोटो सम्पादन।

११. गेम कन्ट्रोलर (Game Controller)

विवरण:
गेम खेल्न प्रयोग गरिने इनपुट उपकरण, जसमा बटनहरू, ट्रिगरहरू, एनालग स्टिकहरू हुन्छन्।

प्रकारहरू:

• गेम्प्याड।
• स्टीयरिङ ह्वील।
• उडान नियन्त्रण स्टिक।

---

इनपुट युनिटका कार्यहरू

1. डाटा सङ्कलन: प्रयोगकर्ताबाट विभिन्न इनपुट उपकरणहरूद्वारा डाटा सङ्कलन गर्ने।
2. डाटा रूपान्तरण: सङ्कलित डाटालाई कम्प्युटरले बुझ्न सक्ने बाइनरी (० र १) मा परिवर्तन गर्ने।
3. सञ्चार: रूपान्तरण गरिएको डाटालाई CPU मा पठाउने।
4. प्रयोगकर्ता अन्तर्क्रिया: कम्प्युटर तथा प्रयोगकर्ताबीच सहज रूपमा सञ्चार गराउने।

 

CPU

CPU कम्प्युटरको मस्तिष्क हो, जसले निर्देशनहरू कार्यान्वयन गर्छ र कार्यहरूको व्यवस्थापन गर्छ। यसले डाटा प्रशोधन गर्छ, गणनाहरू सम्पादन गर्छ, र प्रणालीका अन्य घटकहरूको सञ्चालन नियन्त्रण गर्छ।

Components of the CPU

1. गणितीय तर्क एकक (ALU)

• कार्य: ALU ले CPU भित्र सबै गणितीय र तार्किक अपरेसनहरू सम्पादन गर्छ।
• अपरेसनहरू:
• **गणितीय अपरेसनहरू:**Addition (जोड), Subtraction (घटाउ), Multiplication (गुणा), Division (भाग)।
• तार्किक अपरेसनहरू: तुलना (greater than, less than, equal to) तथा AND, OR, NOT जस्ता अपरेसनहरू।
• उद्देश्य: कम्प्युटरको गणना सम्बन्धी कार्यहरू र निर्णय प्रक्रियाहरू सञ्चालन गर्न महत्वपूर्ण छ।

2. नियन्त्रण एकक (CU)

• कार्य: CU ले प्रोसेसरका अन्य घटकहरूलाई निर्देशन दिन्छ र आदेशहरू प्राप्त गरेपछि तिनीहरूलाई कसरी कार्यान्वयन गर्ने भनेर निर्देशित गर्छ।
• अपरेसनहरू:
• मेमोरीबाट निर्देशनहरू ल्याउने (Fetching)।
• निर्देशनहरूलाई आदेशहरूमा परिवर्तन गर्ने (Decoding)।
• आदेशहरू कार्यान्वयन गर्ने (Executing)।
• उद्देश्य: यो CPU, मेमोरी, र इनपुट/आउटपुट यन्त्रहरूबीच समन्वय गर्ने प्रमुख घटक हो।

3. रजिस्टरहरू

• कार्य: रजिस्टरहरू CPU भित्र रहेका छिटो डेटा भण्डारण गर्ने स्थानहरू हुन्, जसले प्रशोधनको क्रममा डेटा र निर्देशनहरू अस्थायी रूपमा राख्छ।
• रजिस्टरका प्रकारहरू:
• निर्देशन रजिस्टर (IR): हाल कार्यान्वयन भइरहेको निर्देशन राख्छ।
• कार्यक्रम गणक (PC): अर्को कार्यान्वयन हुने निर्देशनको ठेगाना राख्छ।
• सञ्चायक (ACC): अपरेसनहरूको मध्यवर्ती नतिजा भण्डारण गर्छ।
• सामान्य उद्देश्य रजिस्टरहरू: गणनाको क्रममा अस्थायी रूपमा डेटा भण्डारण गर्न प्रयोग गरिन्छ।
• उद्देश्य: रजिस्टरहरूले प्राथमिक स्मृति (RAM) को तुलनामा छिटो पहुँच प्रदान गर्छन्, जसले CPU को कार्यसम्पादन क्षमता वृद्धि गर्छ।

4. क्यासे मेमोरी (Cache Memory)

• कार्य: क्यासे मेमोरी CPU नजिकै रहेको उच्च-गति मेमोरी हो, जसले बारम्बार प्रयोग गरिने डेटा तथा निर्देशनहरू भण्डारण गर्छ, जसले गर्दा डेटा मुख्य मेमोरी (RAM) बाट ल्याउनुपर्ने समय घट्छ।
• क्यासेका प्रकारहरू:
• L1 क्यासे: CPU भित्रै हुने सबैभन्दा छिटो तर सानो क्यासे।
• L2 क्यासे: L1 भन्दा अलि ठूलो र केही ढिलो, तर RAM भन्दा छिटो।
• L3 क्यासे: बहु-कोर प्रोसेसरका लागि प्रयोग गरिने, L2 भन्दा ठूलो तर RAM भन्दा छिटो।
• उद्देश्य: क्यासेले CPU लाई छिटो डेटा पहुँच प्रदान गरेर कम्प्युटरको कार्यसम्पादन सुधार गर्छ।

CPU को कार्यसम्पादन चक्र (Fetch-Decode-Execute Cycle)

CPU ले निर्देशनहरू कार्यान्वयन गर्न एउटा आधारभूत चक्र पालना गर्छ, जसलाई Fetch-Decode-Execute चक्र भनिन्छ।

1. Fetch (ल्याउने चरण)
• नियन्त्रण एकक (CU) ले प्रणालीको मेमोरीबाट अर्को निर्देशन ल्याउँछ।
2. Decode (व्याख्या गर्ने चरण)
• ल्याइएका निर्देशनहरू CPU ले बुझ्ने ढाँचामा रूपान्तरण गरिन्छ।
3. Execute (कार्यान्वयन चरण)
• ALU ले आवश्यक अपरेसनहरू (गणना वा तार्किक प्रक्रिया) सम्पन्न गर्छ।
• नतिजा रजिस्टर वा मेमोरीमा भण्डारण गरिन्छ।

 

आउटपुट उपकरणहरू (Output Devices)

आउटपुट उपकरणहरू कम्प्युटरका महत्त्वपूर्ण हार्डवेयर भागहरू हुन् जसले कम्प्युटरले प्रशोधन गरेका डाटालाई मानिसहरूलाई बुझ्न सक्ने रूपमा रूपान्तरण गर्छन्, जस्तै दृश्यात्मक वा मुद्रित जानकारी। यी उपकरणहरूले प्रयोगकर्ताहरूलाई कम्प्युटिङ कार्यहरूको परिणाम बुझ्न मद्दत गर्छन्।

---

1. मोनिटर (Monitor)

• परिभाषा: मोनिटर सबैभन्दा सामान्य आउटपुट उपकरण हो जसले दृश्य जानकारी प्रदर्शन गर्छ।
• यसले कसरी काम गर्छ?
• कम्प्युटरबाट आउने डिजिटल संकेतहरूलाई दृश्यात्मक रूपमा (जस्तै, पाठ, छवि, भिडियो) परिवर्तन गर्छ।
• प्रकारहरू:
• CRT (Cathode Ray Tube): पुरानो प्रविधि, जसमा इलेक्ट्रोन बीम प्रयोग गरी पर्दामा फस्फर डटहरू उज्यालो पारिन्छ।
• LCD (Liquid Crystal Display): फ्ल्याट-प्यानल प्रविधि, जसमा तरल क्रिस्टलहरू प्रयोग गरिन्छ।
• LED (Light Emitting Diode): LCD को सुधारिएको संस्करण, जसमा LED ब्याकलाइटिङ हुन्छ।
• OLED (Organic LED): जैविक पदार्थहरू प्रयोग गरी उच्च गुणस्तरको रंग प्रदर्शन गर्ने प्रविधि।
• प्रयोगहरू:
• कागजात हेर्न, इन्टरनेट ब्राउजिङ, भिडियो हेर्न, गेम खेल्न, ग्राफिक्स डिजाइन आदिमा।

---

2. प्रिन्टर (Printer)

• परिभाषा: प्रिन्टर एक आउटपुट उपकरण हो जसले डिजिटल कागजातहरू वा छविहरूलाई कागजमा मुद्रण गर्छ।
• यसले कसरी काम गर्छ?
• कम्प्युटरबाट आउने डिजिटल डाटालाई इंक वा टोनर प्रयोग गरी कागजमा छाप्ने कार्य गर्छ।
• प्रकारहरू:
• Inkjet Printer: साना मात्रामा इंक छिड्केर मुद्रण गर्ने प्रविधि, प्रायः घरमा प्रयोग गरिन्छ।
• Laser Printer: टोनर र लेजर बीम प्रयोग गरी उच्च-गुणस्तरको छपाइ गर्ने उपकरण।
• Dot Matrix Printer: टाइपराइटर जस्तो पुरानो प्रविधि, जसमा टाउकोले रिबन हान्दै मुद्रण गर्छ।
• 3D Printer: प्लास्टिक वा अन्य पदार्थहरू प्रयोग गरी त्रि-आयामिक (3D) वस्तुहरू बनाउने प्रिन्टर।
• प्रयोगहरू:
• कागजात, फोटो, ग्राफिक्स, तथा 3D मोडेल मुद्रण गर्न।

---

3. स्पिकर (Speakers)

• परिभाषा: स्पिकर एक अडियो आउटपुट उपकरण हो जसले कम्प्युटरबाट आउने डिजिटल वा एनालग संकेतलाई आवाजमा परिवर्तन गर्छ।
• यसले कसरी काम गर्छ?
• कम्प्युटरबाट आउने अडियो संकेतहरूलाई ध्वनिमा रूपान्तरण गर्न स्पिकर कम्पन (vibrate) हुन्छ।
• प्रकारहरू:
• Stereo Speakers: दुईवटा स्पिकर प्रयोग गरी ध्वनि निकाल्ने साधारण प्रणाली।
• Surround Sound Speakers: 5.1 वा 7.1 सिस्टममा उच्च गुणस्तरको आवाज उत्पादन गर्ने प्रणाली।
• Portable Speakers: ब्लुटुथ जस्ता प्रविधिहरू प्रयोग गरी मोबाइल उपकरणहरूमा जडान हुने।
• प्रयोगहरू:
• सङ्गीत सुन्न, गेम खेल्न, चलचित्र हेर्न, मल्टिमिडिया अनुभव बढाउन।

---

4. हेडफोन (Headphones)

• परिभाषा: हेडफोन एक व्यक्तिगत अडियो आउटपुट उपकरण हो, जसलाई प्रयोगकर्ता कानमा लगाएर सुन्न सक्छ।
• यसले कसरी काम गर्छ?
• कम्प्युटरबाट आउने विद्युतीय संकेतलाई ध्वनिमा परिवर्तन गरेर कानसम्म पुर्‍याउँछ।
• प्रकारहरू:
• Over-ear Headphones: ठूलो र कुशनयुक्त, जसले पूरै कान ढाक्छ।
• In-ear Headphones (Earbuds): सानो र सजिलै कानमा अट्ने।
• Wireless Headphones: ब्लुटुथ जडानमार्फत ताररहित रूपमा काम गर्ने।
• प्रयोगहरू:
• गोप्य रूपमा संगीत सुन्न, गेम खेल्न, भिडियो कल गर्न, मल्टिमिडिया सम्पादन गर्न।

---

5. प्रोजेक्टर (Projector)

• परिभाषा: प्रोजेक्टर एक उपकरण हो जसले कम्प्युटरबाट आउने दृश्य सामग्रीलाई ठूलो पर्दामा वा भित्तामा देखाउँछ।
• यसले कसरी काम गर्छ?
• कम्प्युटरबाट प्राप्त भिडियो संकेतलाई प्रकाश र लेन्सहरूको सहायताले ठूलो पर्दामा प्रक्षेपण गर्छ।
• प्रकारहरू:
• LCD Projector: तरल क्रिस्टल प्रविधि प्रयोग गरी छविहरू देखाउने।
• DLP Projector: ऐना प्रविधि प्रयोग गरी उज्यालो र स्पष्ट दृश्य उत्पादन गर्ने।
• प्रयोगहरू:
• प्रस्तुतीकरण, चलचित्र प्रदर्शन, पढाइ-लेखाइ, तथा सम्मेलनहरूमा।

---

6. प्लटर (Plotter)

• परिभाषा: प्लटर विशेष प्रकारको आउटपुट उपकरण हो, जसले उच्च-गुणस्तरको ग्राफिक्स वा ठूलो आकारका चित्रहरू उत्पादन गर्छ।
• यसले कसरी काम गर्छ?
• प्लटरले पेन वा ब्लेड प्रयोग गरी ठूलो कागजमा चित्र कोर्छ वा काट्छ।
• प्रकारहरू:
• Pen Plotter: इन्जिनियरिङ वा आर्किटेक्चर डिजाइन बनाउन कलम प्रयोग गर्ने।
• Cutting Plotter: विनाइल वा कपडामा डिजाइन काट्न प्रयोग हुने।
• प्रयोगहरू:
• आर्किटेक्चरल योजनाहरू, इन्जिनियरिङ ड्रइङहरू, तथा ठूलो आकारका ग्राफिक्स बनाउन।

 

स्टोरेज उपकरणहरू: प्राथमिक र सहायक मेमोरी

स्टोरेज उपकरणहरू कम्प्युटर प्रणालीमा डेटा सुरक्षित गर्ने, पुन: प्राप्त गर्ने, र व्यवस्थापन गर्ने महत्त्वपूर्ण भागहरू हुन्। ती दुई प्रमुख वर्गहरूमा विभाजित गरिन्छ: प्राथमिक मेमोरी (मुख्य मेमोरी) र सहायक मेमोरी (द्वितीयक वा बाह्य मेमोरी)। यी दुवै मेमोरीका आफ्नै विशेषताहरू छन्, जस्तै गति, क्षमता, र कार्यसम्पादन।

---

१. प्राथमिक मेमोरी (मुख्य मेमोरी)

प्राथमिक मेमोरी कम्प्युटरको आन्तरिक मेमोरी हो, जसलाई CPU ले सिधै पहुँच गर्न सक्छ। यो डेटा र निर्देशनहरू भण्डारण गर्न प्रयोग गरिन्छ, जुन कम्प्युटरले तत्काल प्रयोग गरिरहेको हुन्छ। प्राथमिक मेमोरी द्रुत गतिको हुन्छ, तर प्रायः अस्थायी (volatile) हुन्छ, जसको अर्थ पावर बन्द हुँदा डेटा हराउँछ।

प्राथमिक मेमोरीका प्रकारहरू:

१. RAM (र्यान्डम एक्सेस मेमोरी)

• परिभाषा: RAM अस्थायी (volatile) मेमोरी हो, जुन CPU द्वारा प्रयोग हुने सक्रिय डेटा र निर्देशनहरू भण्डारण गर्न प्रयोग गरिन्छ।
• विशेषताहरू:
• अस्थायी (Volatile): पावर बन्द भएपछि डेटा हराउँछ।
• द्रुत पहुँच (Fast Access): CPU ले छिटो डेटा पढ्न र लेख्न सक्छ।
• अस्थायी भण्डारण (Temporary Storage): कार्यक्रमहरू चलिरहेको बेलामा मात्र डेटा भण्डारण गर्छ।
• प्रकारहरू:
• SRAM (स्टेटिक RAM): द्रुत गतिको हुन्छ, तर महँगो हुन्छ। यो क्यास मेमोरीमा प्रयोग गरिन्छ।
• DRAM (डाइनामिक RAM): SRAM भन्दा ढिलो हुन्छ, तर सस्तो हुन्छ। मुख्य मेमोरीमा प्रयोग गरिन्छ।
• प्रयोगहरू: अपरेटिङ सिस्टम, सफ्टवेयर, र कार्यरत प्रक्रियाहरू चलाउन प्रयोग गरिन्छ।

२. ROM (रीड-ओन्ली मेमोरी)

• परिभाषा: ROM एक स्थायी (non-volatile) मेमोरी हो, जसमा कम्प्युटर बुटिङ (booting) गर्दा आवश्यक निर्देशनहरू भण्डारण गरिन्छ।
• विशेषताहरू:
• स्थायी (Non-Volatile): पावर बन्द भएपछि पनि डेटा सुरक्षित रहन्छ।
• पूर्व-लिखित डेटा (Pre-written Data): निर्माताद्वारा लेखिएको डेटा समावेश गर्दछ, जुन सजिलै परिमार्जन गर्न सकिँदैन।
• प्रकारहरू:
• PROM (प्रोग्रामेबल ROM): प्रयोगकर्ताले एक पटक प्रोग्राम गर्न सक्ने ROM।
• EPROM (इरेजेबल प्रोग्रामेबल ROM): UV प्रकाशको माध्यमबाट मेट्न र पुनः प्रोग्राम गर्न सकिने मेमोरी।
• EEPROM (इलेक्ट्रिकली इरेजेबल प्रोग्रामेबल ROM): विद्युत प्रवाहको माध्यमबाट मेट्न र पुनः प्रोग्राम गर्न सकिने मेमोरी।
• प्रयोगहरू: BIOS, फर्मवेयर, र बुट-अप प्रक्रियाहरू भण्डारण गर्न प्रयोग गरिन्छ।

---

२. सहायक मेमोरी (द्वितीयक स्टोरेज)

सहायक मेमोरीलाई द्वितीयक वा बाह्य मेमोरी पनि भनिन्छ। यो लामो समयसम्म डेटा भण्डारण गर्न प्रयोग गरिन्छ। यस प्रकारको मेमोरी स्थायी (non-volatile) हुन्छ, जसको अर्थ कम्प्युटर बन्द भएपछि पनि डेटा सुरक्षित रहन्छ।

सहायक मेमोरीका प्रकारहरू:

१. हार्ड डिस्क ड्राइभ (HDD)

• परिभाषा: HDD एक यान्त्रिक स्टोरेज उपकरण हो, जसले घुम्ने चक्काहरू (platters) को प्रयोग गरेर डेटा पढ्ने र लेख्ने गर्छ।
• विशेषताहरू:
• स्थायी (Non-Volatile): डेटा मेटाइएनजेल सुरक्षित रहन्छ।
• ठूलो क्षमता (Large Capacity): HDD ले धेरै डेटा (टेरेबाइटसम्म) भण्डारण गर्न सक्छ।
• RAM भन्दा ढिलो (Slower than RAM): RAM को तुलनामा डेटा पहुँच गर्न ढिलो हुन्छ।
• प्रयोगहरू: अपरेटिङ सिस्टम, सफ्टवेयर, दस्तावेज, मिडिया फाइलहरू, र ठूलो डाटाबेस भण्डारण गर्न।

२. सॉलिड-स्टेट ड्राइभ (SSD)

• परिभाषा: SSD एक स्टोरेज उपकरण हो, जसले फ्ल्यास मेमोरीको प्रयोग गरेर डेटा भण्डारण गर्छ।
• विशेषताहरू:
• HDD भन्दा छिटो (Faster than HDD): SSD को पढ्ने/लेख्ने गति HDD भन्दा धेरै छिटो हुन्छ।
• स्थायी (Non-Volatile): डेटा सुरक्षित रहन्छ।
• मजबुत (Durable): कुनै चल्ने भागहरू (moving parts) नभएकाले HDD भन्दा बलियो हुन्छ।
• प्रयोगहरू: अपरेटिङ सिस्टम, सफ्टवेयर, र बारम्बार प्रयोग हुने डेटा भण्डारण गर्न।

३. अप्टिकल डिस्क (CD/DVD/Blu-ray)

• परिभाषा: अप्टिकल डिस्कहरूले लेजर प्रविधिको प्रयोग गरी डेटा भण्डारण गर्छन्।
• विशेषताहरू:
• स्थायी (Non-Volatile): डेटा सुरक्षित रहन्छ।
• सीमित क्षमता (Lower Capacity): CD (700 MB), DVD (4.7 GB), Blu-ray (25-50 GB)।
• प्रकारहरू:
• CD-ROM: सफ्टवेयर तथा मिडिया वितरणका लागि।
• DVD: चलचित्र तथा सफ्टवेयर भण्डारणका लागि।
• Blu-ray: उच्च-गुणस्तरको भिडियो स्टोरेजका लागि।
• प्रयोगहरू: मिडिया वितरण, सफ्टवेयर इन्स्टलेसन, डेटा ब्याकअप।

४. USB फ्ल्यास ड्राइभ

• परिभाषा: फ्ल्यास मेमोरीमा आधारित सानो, पोर्टेबल स्टोरेज उपकरण।
• विशेषताहरू:
• पोर्टेबल (Portable): सानो, हल्का, र बोक्न सजिलो।
• स्थायी (Non-Volatile): डेटा सुरक्षित रहन्छ।
• मध्यम क्षमता (Moderate Capacity): ४GB देखि १TB सम्म।
• प्रयोगहरू: फाइल स्थानान्तरण, महत्वपूर्ण दस्तावेजको ब्याकअप, पोर्टेबल सफ्टवेयर भण्डारण।

५. मेमोरी कार्ड (SD कार्डहरू)

• परिभाषा: स्मार्टफोन, क्यामेरा, र अन्य पोर्टेबल उपकरणहरूमा प्रयोग हुने सानो स्टोरेज उपकरण।
• विशेषताहरू:
• स्थायी (Non-Volatile): डेटा सुरक्षित रहन्छ।
• सानो आकार (Compact): पोर्टेबल उपकरणहरूका लागि उपयुक्त।
• विविध क्षमताहरू (Varied Capacities): २GB देखि १TB सम्म।
• प्रयोगहरू: फोटो, भिडियो, र अन्य मल्टिमिडिया सामग्री भण्डारण।

६. क्लाउड स्टोरेज

• परिभाषा: डेटा इन्टरनेटमार्फत टाढाको सर्भरहरूमा भण्डारण गर्ने प्रविधि।
• विशेषताहरू:
• कुनै पनि ठाउँबाट पहुँचयोग्य (Accessible Anywhere): इन्टरनेट जडान भएको कुनै पनि उपकरणबाट डेटा पहुँच गर्न सकिन्छ।
• स्थायी (Non-Volatile): डेटा सुरक्षित रहन्छ।
• स्केलेबल (Scalable): आवश्यकताअनुसार भण्डारण क्षमता बढाउन सकिन्छ।
• प्रयोगहरू: ब्याकअप, फाइल साझेदारी, र सहकार्यात्मक काम।

---

प्राथमिक र सहायक मेमोरी बीचको तुलना:

विशेषता	प्राथमिक मेमोरी	सहायक मेमोरी
गति	छिटो	ढिलो
अस्थायित्व	अस्थायी (RAM)	स्थायी (HDD/SSD)
क्षमता	कम (GBs)	धेरै (TBs)
लागत	महँगो	सस्तो
प्रयोग	तत्काल प्रयोगका लागि	लामो समयको भण्डारणका लागि

 

 

1.2.3. Software: Definition; Types of Software; Programming Language& its types

सफ्टवेयर (Software)

सफ्टवेयर भनेको कम्प्युटर सञ्चालन गर्न र विशिष्ट कार्यहरू सम्पन्न गर्न प्रयोग गरिने निर्देशन, डेटा वा प्रोग्रामहरूको सेट हो। यो कम्प्युटर प्रणालीको अमूर्त भाग हो, जसले हार्डवेयरलाई उपयोगी कार्यहरू गर्न सक्षम बनाउँछ। हार्डवेयर भौतिक भाग भए पनि, सफ्टवेयर एउटा भर्चुअल तत्व हो, जुन कम्प्युटरको कार्य सम्पादनका लागि आवश्यक हुन्छ।

---

सफ्टवेयरका प्रकारहरू

सफ्टवेयरलाई मुख्य रूपमा दुई प्रमुख भागहरूमा वर्गीकृत गरिन्छ: प्रणाली सफ्टवेयर (System Software) र अनुप्रयोग सफ्टवेयर (Application Software)।

1. प्रणाली सफ्टवेयर (System Software)

परिभाषा: प्रणाली सफ्टवेयरले कम्प्युटर हार्डवेयर र अनुप्रयोग सफ्टवेयर सञ्चालन गर्न आवश्यक आधारभूत कार्यहरू प्रदान गर्छ। यसले हार्डवेयर र प्रयोगकर्ताबीच वा अन्य सफ्टवेयरबीच मध्यस्थकर्ताको रूपमा कार्य गर्छ।

प्रकारहरू:

1.      अपरेटिङ सिस्टम (Operating System)

• कम्प्युटरको समग्र कार्यसम्पादन नियन्त्रण गर्ने सफ्टवेयर हो।
• उदाहरण: Windows, macOS, Linux, Android।

2.      डिभाइस ड्राइभर (Device Drivers)

• हार्डवेयर उपकरणहरू जस्तै प्रिन्टर, कीबोर्ड, ग्राफिक्स कार्ड आदिलाई अपरेटिङ सिस्टमसँग सञ्चार गर्न मद्दत गर्ने सफ्टवेयर।
• उदाहरण: ग्राफिक्स ड्राइभर, प्रिन्टर ड्राइभर।

3.      युटिलिटी सफ्टवेयर (Utility Software)

• कम्प्युटरको देखभाल, कार्यसम्पादन सुधार, र सुरक्षाका लागि विशेष उपकरण प्रदान गर्ने सफ्टवेयर।
• उदाहरण: एन्टिभाइरस सफ्टवेयर, डिस्क क्लिनअप, ब्याकअप सफ्टवेयर।

4.      फर्मवेयर (Firmware)

• हार्डवेयर उपकरणहरूमा स्थायी रूपमा समावेश गरिएको सफ्टवेयर, जसले न्यून-स्तरको नियन्त्रण प्रदान गर्छ।
• उदाहरण: BIOS (Basic Input/Output System), स्मार्टफोन र राउटरमा प्रयोग हुने एम्बेडेड सफ्टवेयर।

---

2. अनुप्रयोग सफ्टवेयर (Application Software)

परिभाषा: अनुप्रयोग सफ्टवेयर त्यस्ता प्रोग्रामहरू हुन्, जुन अन्तिम प्रयोगकर्ताका लागि विशिष्ट कार्यहरू पूरा गर्न डिजाइन गरिएका हुन्छन्, जस्तै: लेखन, गेम खेल्ने वा डाटा व्यवस्थापन गर्ने।

प्रकारहरू:

1.      उत्पादकत्व सफ्टवेयर (Productivity Software)

• प्रयोगकर्तालाई कागजात सम्पादन, डाटा व्यवस्थापन, र प्रस्तुति जस्ता कार्यहरू गर्न मद्दत गर्छ।
• उदाहरण: Microsoft Word, Excel, Google Docs।

2.      वेब ब्राउजर (Web Browsers)

• इन्टरनेटमा जानकारी खोज्न र वेब पृष्ठहरू हेर्न प्रयोग गरिने सफ्टवेयर।
• उदाहरण: Google Chrome, Firefox, Microsoft Edge।

3.      मिडिया प्लेयर (Media Players)

• अडियो, भिडियो, तथा अन्य मल्टिमिडिया फाइलहरू चलाउन प्रयोग गरिन्छ।
• उदाहरण: VLC Media Player, Windows Media Player।

4.      ग्राफिक्स र डिजाइन सफ्टवेयर (Graphics and Design Software)

• तस्बिर सम्पादन, एनिमेसन, र भिडियो निर्माण गर्न प्रयोग गरिन्छ।
• उदाहरण: Adobe Photoshop, CorelDRAW।

5.      सञ्चार सफ्टवेयर (Communication Software)

• प्रयोगकर्ताहरूलाई पाठ, स्वर वा भिडियो मार्फत कुराकानी गर्न सहयोग गर्ने सफ्टवेयर।
• उदाहरण: Zoom, WhatsApp, Microsoft Teams।

6.      गेम सफ्टवेयर (Game Software)

• मनोरञ्जनका लागि विकसित गरिएका भिडियो गेमहरू।
• उदाहरण: Fortnite, FIFA, Minecraft।

7.      उद्यम सफ्टवेयर (Enterprise Software)

• व्यवसाय सञ्चालनका लागि आवश्यक सफ्टवेयर, जसले स्रोत व्यवस्थापन, ग्राहक सम्बन्ध, र आपूर्ति श्रृंखला व्यवस्थापन गर्छ।
• उदाहरण: SAP, Salesforce, QuickBooks।

---

3. प्रोग्रामिङ सफ्टवेयर (Programming Software)

परिभाषा: यो सफ्टवेयर सफ्टवेयर निर्माण गर्न आवश्यक उपकरणहरू प्रदान गर्छ। यसले नयाँ सफ्टवेयर लेख्न, परीक्षण गर्न, र मर्मत गर्न मद्दत गर्छ।

प्रकारहरू:

1.      कम्पाइलर (Compilers)

• उच्च-स्तरीय प्रोग्रामिङ कोडलाई मेसिन कोडमा रूपान्तरण गर्छ।

2.      टेक्स्ट एडिटर (Text Editors)

• साधारण कोड लेख्न प्रयोग गरिने सफ्टवेयर।

3.      एकीकृत विकास वातावरण (Integrated Development Environments - IDEs)

• कोड लेख्ने, कम्पाइल गर्ने, र डिबग गर्ने सम्पूर्ण उपकरणहरू एउटै सफ्टवेयरमा समावेश हुन्छ।
• उदाहरण: Visual Studio Code, PyCharm, Eclipse।

---

यसरी, सफ्टवेयर कम्प्युटर प्रणालीको अत्यावश्यक भाग हो, जसले हार्डवेयरलाई उपयोगी कार्यहरू गर्न मद्दत गर्छ। प्रणाली सफ्टवेयरले हार्डवेयर र सफ्टवेयरबीचको अन्तरक्रिया सहज बनाउँछ भने अनुप्रयोग सफ्टवेयरले प्रयोगकर्तालाई विशिष्ट कार्यहरू सम्पन्न गर्न सहायता प्रदान गर्छ।

प्रोग्रामिङ भाषा (Programming Languages)

प्रोग्रामिङ भाषा औपचारिक भाषा हुन्, जसलाई प्रोग्रामरहरूले कम्प्युटरलाई निर्देशन दिन प्रयोग गर्छन्। यी भाषा निम्न प्रकारमा वर्गीकृत गरिन्छन्:

१. Low-Level भाषा

• मेसिन भाषा (Machine Language): बाइनरी कोड (० र १) मा आधारित सबैभन्दा आधारभूत भाषा, जुन सिधै CPU द्वारा बुझिन्छ।
• एसेम्बली भाषा (Assembly Language): मेसिन भाषाको तुलनामा सरल, जुन सङ्केत (mnemonics) प्रयोग गर्छ। यो कम्प्युटरको आर्किटेक्चरमा निर्भर हुन्छ।

२. High-Level भाषा

• परिभाषा: उच्च-स्तरका भाषाहरू मानव भाषासँग नजिक हुन्छन्, लेख्न र बुझ्न सजिला हुन्छन्। यी भाषा कम्पाइलर वा इन्टरप्रेटरद्वारा मेसिन कोडमा अनुवाद गरिन्छन्।
• उदाहरणहरू:
• C: सिस्टम र एप्लिकेसन सफ्टवेयर विकासका लागि प्रयोग गरिने सामान्य उद्देश्यको भाषा।
• C++: C को विस्तारित संस्करण, जसले वस्तु-उन्मुख (object-oriented) प्रोग्रामिङलाई समर्थन गर्छ।
• Java: वेब, मोबाइल र इन्टरप्राइज एप्लिकेसनका लागि लोकप्रिय भाषा।
• Python: सरलता र पठनीयताका कारण प्रसिद्ध, वेब विकास, डेटा विज्ञान, र AI मा प्रयोग गरिन्छ।
• JavaScript: वेब विकासका लागि प्रयोग गरिने भाषा, जसले वेबपृष्ठहरूलाई इन्टरएक्टिभ बनाउँछ।
• Ruby: गतिशील उच्च-स्तरको भाषा, जुन "Ruby on Rails" फ्रेमवर्कमा वेब विकासका लागि प्रख्यात छ।

३. स्क्रिप्टिङ भाषा (Scripting Languages)

• परिभाषा: स्क्रिप्टिङ भाषाहरू प्रायः इन्टरप्रेट गरिन्छन् र विशेष कार्यहरू स्वचालित गर्न प्रयोग गरिन्छन्।
• उदाहरणहरू: Python, JavaScript, Perl, Bash।

४. मार्कअप भाषा (Markup Languages)

• परिभाषा: यी भाषाहरू वेब डकुमेन्टहरू संरचना र प्रस्तुति गर्न प्रयोग गरिन्छ।
• उदाहरणहरू:
• HTML (HyperText Markup Language): वेबपेज निर्माणका लागि प्रयोग गरिन्छ।
• XML (eXtensible Markup Language): डेटा भण्डारण र स्थानान्तरण गर्न प्रयोग गरिन्छ।

१.२.४ फर्मवेयर (Firmware) र क्यास मेमोरी (Cache Memory)

फर्मवेयर (Firmware)

फर्मवेयर स्थायी सफ्टवेयर हो, जुन कम्प्युटरको ROM (Read-Only Memory) वा फ्ल्यास मेमोरीमा भण्डारण गरिन्छ। यसले हार्डवेयर नियन्त्रण गर्छ र हार्डवेयर र अपरेटिङ सिस्टमबीचको अन्तरफलकको रूपमा काम गर्छ।

फर्मवेयरका विशेषताहरू

• गैर-अस्थायी मेमोरीमा भण्डारण हुन्छ (बिजुली गइसके पनि डेटा हराउँदैन)।
• सामान्य सफ्टवेयरभन्दा स्थायी हुन्छ तर अपडेट गर्न सकिन्छ।
• कम्प्युटर बुटिङ, इनपुट/आउटपुट व्यवस्थापन जस्ता आधारभूत कार्यहरू नियन्त्रण गर्छ।

फर्मवेयरका उदाहरणहरू

• BIOS (Basic Input Output System): कम्प्युटरको हार्डवेयर सुरु गर्न र अपरेटिङ सिस्टम लोड गर्न मद्दत गर्छ।
• UEFI (Unified Extensible Firmware Interface): BIOS को आधुनिक विकल्प, जसले उच्च सुरक्षासहित विस्तृत सुविधाहरू प्रदान गर्छ।
• Embedded System Firmware: स्मार्टफोन, राउटर, प्रिन्टर, वासिङ मेसिन जस्ता उपकरणमा प्रयोग हुन्छ।
• Microcontroller Firmware: IoT उपकरणहरू, क्याल्कुलेटर, स्मार्ट टिभीहरूमा पाइन्छ।

फर्मवेयर अपडेटको महत्व

• सुरक्षा समस्या समाधान गर्छ।
• हार्डवेयर प्रदर्शन सुधार गर्छ।
• नयाँ उपकरण वा सुविधाहरूका लागि समर्थन थप्छ।

---

क्यास मेमोरी (Cache Memory)

क्यास मेमोरी उच्च-गति भएको सानो मेमोरी हो, जुन CPU भित्र वा नजिकै राखिन्छ। यसले बारम्बार प्रयोग गरिने डेटा तथा निर्देशनहरू भण्डारण गर्छ, जसले प्रोसेसिङ गतिको सुधार गर्छ।

क्यास मेमोरीका विशेषताहरू

• RAM भन्दा छिटो हुन्छ तर सानो आकारको हुन्छ।
• मुख्य मेमोरीबाट डेटा प्राप्त गर्न लाग्ने समय घटाउँछ।
• सम्पूर्ण सिस्टमको प्रदर्शन सुधार गर्छ।

क्यास मेमोरीका स्तरहरू (Levels of Cache Memory)

१. L1 (Level 1) Cache:

• सबैभन्दा सानो तर सबैभन्दा छिटो।
• CPU को कोरभित्रै अवस्थित हुन्छ।
• बारम्बार प्रयोग हुने निर्देशनहरू भण्डारण गर्छ।

२. L2 (Level 2) Cache:

• L1 भन्दा ठूलो तर अलि ढिलो।
• CPU भित्र वा बाहिर हुन सक्छ।

३. L3 (Level 3) Cache:

• बहु-कोर CPU हरूमा साझा गरिन्छ।
• L2 भन्दा ठूलो तर ढिलो।
• मल्टी-कोर प्रोसेसिङ कार्यसम्पादन सुधार गर्छ।

क्यास मेमोरी vs RAM तुलना

विशेषता	क्यास मेमोरी	RAM (Random Access Memory)
गति	अत्यन्तै छिटो	क्यास मेमोरीभन्दा ढिलो
आकार	सानो (के.बि. देखि मे.बि. सम्म)	ठूलो (जि.बि. सम्म)
स्थान	CPU भित्र वा नजिक	मदरबोर्डमा
उद्देश्य	बारम्बार प्रयोग हुने निर्देशन भण्डारण	हाल कार्यान्वयन भइरहेका प्रोग्रामहरू भण्डारण
लागत	प्रति एकाइ आकार महँगो	प्रति एकाइ आकार सस्तो

.

 

 

 

1.3. Concept of Multimedia

मल्टिमिडिया (Multimedia)

मल्टिमिडिया भन्नाले पाठ (Text), चित्र (Images), अडियो (Audio), भिडियो (Video), एनिमेसन (Animation), र ग्राफिक्स (Graphics) जस्ता विभिन्न मिडिया स्वरूपहरूलाई एकीकृत गरी सूचनाहरू अन्तरक्रियात्मक रूपमा प्रस्तुत गर्ने प्रविधिलाई जनाउँछ। यसले सञ्चार, मनोरञ्जन, शिक्षा, र व्यावसायिक प्रयोगहरूलाई प्रभावकारी बनाउँछ।

मल्टिमिडियाका तत्वहरू (Elements of Multimedia)

1. पाठ (Text): जानकारी प्रदान गर्न लेखिएको सामग्री।
   उदाहरण: लेख, वेबसाइट, ई-पुस्तकहरू।
2. चित्र (Images): फोटोग्राफ, चित्र र ग्राफिक्स मार्फत दृश्यात्मक प्रस्तुति।
   उदाहरण: JPEG, PNG, GIF।
3. अडियो (Audio): ध्वनि, सङ्गीत, वा आवाजद्वारा संलग्नता वृद्धि गर्ने तत्व।
   उदाहरण: MP3, WAV।
4. भिडियो (Video): दृश्यहरूको गति प्रयोग गरी कथा वा प्रस्तुति दिने माध्यम।
   उदाहरण: MP4, AVI।
5. एनिमेसन (Animation): क्रमागत रूपमा देखाइने छविहरू वा डिजिटल चित्रहरूबाट सिर्जना गरिएका गतिशील प्रभावहरू।
   उदाहरण: फ्ल्यास एनिमेसन, GIFs।

मल्टिमिडियाका प्रकारहरू (Types of Multimedia)

1. रेखीय मल्टिमिडिया (Linear Multimedia):
• प्रयोगकर्ताहरूले सामग्रीको क्रम परिवर्तन गर्न सक्दैनन्।
• उदाहरण: चलचित्र, टेलिभिजन कार्यक्रमहरू।
2. गैर-रेखीय मल्टिमिडिया (Non-Linear Multimedia) (अन्तरक्रियात्मक मल्टिमिडिया):
• प्रयोगकर्ताहरूले सामग्रीसँग अन्तरक्रिया गर्न र नेभिगेट गर्न सक्छन्।
• उदाहरण: वेबसाइटहरू, भिडियो गेमहरू, ई-लर्निङ कोर्सहरू।

मल्टिमिडियाका प्रयोग (Applications of Multimedia)

• शिक्षा: अनलाइन शिक्षण प्लेटफर्महरू, अन्तरक्रियात्मक ई-पुस्तकहरू, डिजिटल कक्षा।
• मनोरञ्जन: चलचित्र, भिडियो गेम, भर्चुअल रियालिटी (VR)।
• व्यवसाय: विज्ञापन, प्रस्तुति, अनलाइन मार्केटिङ।
• स्वास्थ्य सेवा: मेडिकल इमेजिङ, भर्चुअल शल्यक्रिया सिमुलेशन।
• सञ्चार: भिडियो कन्फरेन्सिङ, सामाजिक सञ्जाल, मेसेजिङ एपहरू।

मल्टिमिडियाका फाइदाहरू (Advantages of Multimedia)

✔ सिकाइलाई रोचक र अन्तरक्रियात्मक बनाउँछ।
✔ सञ्चार र बुझाइलाई प्रभावकारी बनाउँछ।
✔ जानकारी दीर्घकालसम्म सम्झन मद्दत गर्छ।
✔ राम्रो मनोरञ्जन अनुभव प्रदान गर्छ।

मल्टिमिडियाका बेफाइदाहरू (Disadvantages of Multimedia)

✘ धेरै भण्डारण (Storage) र प्रशोधन शक्ति (Processing Power) आवश्यक पर्छ।
✘ विकास गर्न खर्चिलो हुन सक्छ।
✘ दुरुपयोग भएमा ध्यान विचलित गराउन सक्छ।

मल्टिमिडिया एक प्रभावकारी प्रविधि हो जसले विभिन्न मिडिया प्रकारहरूलाई संयोजन गरी सञ्चार, शिक्षा, र मनोरञ्जनलाई प्रभावशाली बनाउँछ। यो आधुनिक प्रविधि र डिजिटल अनुप्रयोगहरूको महत्वपूर्ण अंश बनेको छ।

 

1.4.1. Physical Structure of the disk

परिभाषा (Definition):
हार्ड डिस्क एक भण्डारण उपकरण (Storage Device) हो, जसले चुम्बकीय भण्डारण (Magnetic Storage) को प्रयोग गरी डिजिटल जानकारी सङ्ग्रह (Store) र पुनः प्राप्त (Retrieve) गर्छ। यसमा चुम्बकीय पदार्थले आवरण गरिएका घुम्ने प्लेटरहरू (Rotating Platters) हुन्छन्, जसमा डाटा लेख्न (Write) र पढ्न (Read) को लागि एउटा चल्ने एक्टुएटर आर्म (Moving Actuator Arm) प्रयोग गरिन्छ।

हार्ड डिस्कका प्रमुख घटकहरू (Components of a Hard Disk):

1.      प्लेटरहरू (Platters):

• चुम्बकीय पदार्थले लेपित (Coated with Magnetic Material) गोलाकार डिस्कहरू, जहाँ डाटा भण्डारण गरिन्छ।

2.      स्पिन्डल (Spindle):

• प्लेटरहरू उच्च गतिको घुमाउने उपकरण। (उदाहरण: 5400 वा 7200 RPM)।

3.      रिड/राइट हेड (Read/Write Heads):

• एक्टुएटर आर्ममा रहने उपकरण, जसले प्लेटरहरूमा डाटा लेख्ने र पढ्ने कार्य गर्छ।

4.      ट्र्याक्स र सेक्टरहरू (Tracks and Sectors):

• डाटा केन्द्रित वृत्ताकार मार्ग (Concentric Circles) मा सङ्गठित हुन्छ, जसलाई ट्र्याक्स (Tracks) भनिन्छ।
• ट्र्याक्सहरू साना भागहरूमा विभाजित गरिन्छ, जसलाई सेक्टर (Sectors) भनिन्छ।

5.      सिलिन्डरहरू (Cylinders):

• एउटै त्रिज्यामा रहेका विभिन्न प्लेटरहरूका ट्र्याक्सहरू मिलेर बनेको समूह।

6.      क्लस्टरहरू (Clusters):

• सेक्टरहरूको समूह, जुन अपरेटिङ सिस्टमले पढ्न वा लेख्न सक्ने सबैभन्दा सानो भण्डारण इकाई हो।

 

1.4.2 Concept of File and Folder

फाइल भनेको के हो?

फाइल भनेको कम्प्युटरमा विशेष नाम अन्तर्गत भण्डारण गरिने डेटा संग्रह हो। यसमा पाठ (Text), तस्बिर (Images), भिडियो (Videos), अडियो (Audio), प्रोग्राम (Programs) वा कुनै पनि डिजिटल जानकारी समावेश हुन सक्छ।

फाइलका प्रकारहरू (Types of Files):

1 पाठ फाइलहरू (Text Files):

• सादा पाठ वा कागजात समावेश गर्छ। (उदाहरण: .txt, .docx, .pdf)।

2 तस्बिर फाइलहरू (Image Files):

• तस्बिर वा ग्राफिक्स भण्डारण गर्छ। (उदाहरण: .jpg, .png, .gif)।

3 अडियो फाइलहरू (Audio Files):

• ध्वनि रेकर्डिङ भण्डारण गर्छ। (उदाहरण: .mp3, .wav)।

4 भिडियो फाइलहरू (Video Files):

• चल्ने तस्बिर समावेश गर्छ। (उदाहरण: .mp4, .avi)।

5 कार्यन्वयनयोग्य फाइलहरू (Executable Files):

• प्रोग्राम वा अनुप्रयोगहरू समावेश गर्छ। (उदाहरण: .exe, .apk)।

6 संकुचित फाइलहरू (Compressed Files):

• बहु फाइलहरूलाई संकुचित (Compress) गरी भण्डारण गर्छ। (उदाहरण: .zip, .rar)।

---

फोल्डर भनेको के हो?

फोल्डर (जसलाई डाइरेक्टरी (Directory) पनि भनिन्छ) एक भर्चुअल कन्टेनर हो, जसले धेरै फाइलहरू सङ्गठित (Organize) गर्न र भण्डारण गर्न सहायता गर्छ। फोल्डरहरूले समान प्रकृतिका फाइलहरू एकै ठाउँमा राख्न सहयोग गर्छन्।

---

फाइल र फोल्डर बीचको भिन्नता (Difference Between File and Folder):

विशेषता (Feature)	फाइल (File)	फोल्डर (Folder)
परिभाषा (Definition)	कम्प्युटरमा भण्डारण गरिने डेटा संग्रह	फाइलहरू र अन्य फोल्डरहरू भण्डारण गर्न प्रयोग गरिने कन्टेनर
उद्देश्य (Purpose)	विभिन्न स्वरूपमा डेटा भण्डारण गर्छ (पाठ, तस्बिर, भिडियो, आदि)	फाइलहरूलाई व्यवस्थित गर्न र व्यवस्थापन गर्न मद्दत गर्छ
साइज (Size)	सामग्री अनुसार भण्डारण स्थान लिन्छ	कुनै निश्चित साइज हुँदैन, तर यसमा ठूला फाइलहरू राख्न सकिन्छ
उदाहरण (Example)	report.docx, photo.jpg	Documents, Music, Projects

---

फाइल र फोल्डरको महत्व (Importance of Files and Folders):

✅ सुव्यवस्थित डेटा व्यवस्थापन – कागजातहरू र मिडियालाई सजिलै व्यवस्थापन गर्न सहयोग गर्छ।
✅ छिटो पहुँच (Quick Access) – आवश्यक फाइलहरू छिटो खोज्न सकिन्छ।
✅ सुरक्षा (Better Security) – फोल्डरहरूलाई लक (Lock) वा एन्क्रिप्ट (Encrypt) गरी सुरक्षित राख्न सकिन्छ।
✅ ब्याकअप र भण्डारण (Backup & Storage) – महत्त्वपूर्ण फाइलहरूको संरचित (Structured) ब्याकअप गर्न सकिन्छ।

 

 

1.4.3 Types of Files and File Extensions

फाइल प्रकार र फाइल एक्सटेन्सन भनेको के हो?

फाइल प्रकार (File Type) भनेको कुनै फाइलमा भण्डारण गरिएको डेटा वा सामग्रीको स्वरूप हो। फाइल एक्सटेन्सन (File Extension) भनेको फाइल नामको अन्त्यमा रहने प्रत्यय (Suffix) हो, जसले फाइलको स्वरूप (Format) निर्धारण गर्छ।

---

१. फाइलका प्रकार र तिनका एक्सटेन्सनहरू

१. पाठ र कागजात फाइलहरू (Text and Document Files)

यिनीहरू लेखिएका सामग्री वा ढाँचाबद्ध कागजातहरू भण्डारण गर्न प्रयोग गरिन्छ।

• .txt – सादा पाठ फाइल (Plain Text File)
• .docx – माइक्रोसफ्ट वर्ड कागजात (Microsoft Word Document)
• .pdf – पोर्टेबल डकुमेन्ट फार्म्याट (Portable Document Format)
• .odt – ओपनडकुमेन्ट टेक्स्ट (OpenDocument Text)
• .rtf – रिच टेक्स्ट फार्म्याट (Rich Text Format)

२. तस्बिर फाइलहरू (Image Files)

यिनीहरू तस्बिर, ग्राफिक्स, र डिजिटल तस्बिरहरू भण्डारण गर्न प्रयोग गरिन्छ।

• .jpg / .jpeg – कम्प्रेस गरिएको तस्बिर फार्म्याट (Compressed Image Format)
• .png – पारदर्शिता समर्थन गर्ने तस्बिर फार्म्याट (Supports Transparency)
• .gif – एनिमेसन समर्थन गर्ने तस्बिर फार्म्याट (Supports Animation)
• .bmp – बिटम्याप तस्बिर (Bitmap Image)
• .svg – स्केलेबल भेक्टर ग्राफिक्स (Scalable Vector Graphics)

३. अडियो फाइलहरू (Audio Files)

यिनीहरू ध्वनि रेकर्डिङ, संगीत, वा स्वर भण्डारण गर्न प्रयोग गरिन्छ।

• .mp3 – कम्प्रेस गरिएको अडियो फार्म्याट (Compressed Audio Format)
• .wav – उच्च गुणस्तरको अडियो (High-Quality Uncompressed Audio)
• .aac – एडभान्सड अडियो कोडेक (Advanced Audio Codec)
• .flac – गुणस्तर नघट्ने अडियो फार्म्याट (Lossless Audio Format)

४. भिडियो फाइलहरू (Video Files)

यिनीहरू चलचित्र, क्लिप्स, वा मल्टिमिडिया भण्डारण गर्न प्रयोग गरिन्छ।

• .mp4 – सबैभन्दा प्रचलित भिडियो फार्म्याट (Most Common Video Format)
• .avi – अडियो भिडियो इन्टरलिभ (Audio Video Interleave)
• .mkv – माट्रोस्का भिडियो फार्म्याट (Matroska Video Format)
• .mov – एप्पल क्विकटाइम भिडियो (Apple QuickTime Movie)
• .wmv – विन्डोज मिडिया भिडियो (Windows Media Video)

५. संकुचित फाइलहरू (Compressed Files)

यिनीहरू फाइल साइज घटाउन वा धेरै फाइलहरू एकैसाथ राख्न प्रयोग गरिन्छ।

• .zip – कम्प्रेस गरिएको आर्काइभ (Compressed Archive)
• .rar – विनरार कम्प्रेस गरिएको फाइल (WinRAR Compressed Archive)
• .7z – 7-ज़िप कम्प्रेस गरिएको फार्म्याट (7-Zip Compressed Format)
• .tar – युनिक्स-आधारित आर्काइभ फाइल (Unix-Based Archive File)

६. कार्यान्वयनयोग्य र प्रणाली फाइलहरू (Executable and System Files)

यिनीहरू प्रोग्राम तथा अपरेटिङ सिस्टमको कार्य सम्पादनका लागि प्रयोग गरिन्छ।

• .exe – विन्डोज कार्यान्वयनयोग्य फाइल (Windows Executable File)
• .apk – एन्ड्रोइड अनुप्रयोग प्याकेज (Android Application Package)
• .bat – ब्याच स्क्रिप्ट फाइल (Batch Script File)
• .dll – डायनामिक लिंक लाइब्रेरी (Windows System File)
• .sys – अपरेटिङ सिस्टम प्रणाली फाइल (System File for Operating Systems)

७. डाटाबेस फाइलहरू (Database Files)

यिनीहरू संरचित डेटा तथा अभिलेख भण्डारण गर्न प्रयोग गरिन्छ।

• .db – डाटाबेस फाइल (Database File)
• .mdb – माइक्रोसफ्ट एक्सेस डाटाबेस (Microsoft Access Database)
• .sql – एसक्यूएल डाटाबेस स्क्रिप्ट (SQL Database Script)
• .csv – अल्पविराम-प्रथक मानहरू (Comma-Separated Values)

८. वेब फाइलहरू (Web Files)

यिनीहरू वेबसाइटहरू तथा अनलाइन अनुप्रयोगहरूका लागि प्रयोग गरिन्छ।

• .html – हाइपरटेक्स्ट मार्कअप भाषा फाइल (Hypertext Markup Language File)
• .css – क्यास्केडिङ स्टाइल शीट (Cascading Style Sheet)
• .js – जाभास्क्रिप्ट फाइल (JavaScript File)
• .php – पीएचपी स्क्रिप्ट फाइल (PHP Script File)
• .xml – एक्सटेन्सिबल मार्कअप भाषा (Extensible Markup Language)

---

फाइल एक्सटेन्सनको महत्व (Importance of File Extensions)

✔ फाइल प्रकार पहिचान गर्न मद्दत गर्छ – अपरेटिङ सिस्टमले कुन प्रोग्रामले फाइल खोल्ने निर्धारण गर्छ।
✔ सुसंगतता सुनिश्चित गर्छ – केही फाइलहरू विशिष्ट प्रोग्रामहरूसँग मात्र काम गर्छन्।
✔ फाइल व्यवस्थापन सुधार गर्छ – फाइलहरू प्रकार अनुसार व्यवस्थित गर्न सजिलो हुन्छ।

1.5. Introduction to ASCII and Unicode Standards

ASCII (American Standard Code for Information Interchange) कम्प्युटर र इलेक्ट्रोनिक उपकरणहरूमा पाठ प्रतिनिधित्व गर्ने एक क्यारेक्टर इन्कोडिङ मानक हो। यसले प्रत्येक क्यारेक्टरलाई एक विशिष्ट सङ्ख्यात्मक मान (बाइनरी कोड) प्रदान गर्छ।

• विकास भएको वर्ष: 1963
• प्रयोग: अंग्रेजी अक्षर, सङ्ख्या, र चिन्हहरू
• क्यारेक्टर दायरा: 128 क्यारेक्टर (0 देखि 127)
• बिट साइज: 7-बिट इन्कोडिङ (विस्तारित ASCII मा 8-बिट प्रयोग गरिन्छ)

 

 

Example of ASCII Codes

Character	ASCII Code (Decimal)	ASCII Code (Binary)
A	65	1000001
B	66	1000010
a	97	1100001
1	49	0110001
Space	32	0010000

Limitations of ASCII:

✖ Supports only English characters.
✖ Cannot represent characters from other languages like Hindi, Chinese, or Arabic.

---

What is Unicode?

Unicode एक विश्वव्यापी क्यारेक्टर इन्कोडिङ मानक हो जसले प्रायः सबै लेखन प्रणालीहरूलाई समर्थन गर्छ। यो ASCII को सीमितता हटाउन विकास गरिएको हो।

• विकास भएको वर्ष: 1991
• प्रयोग: सबै भाषा र चिन्हहरू (जस्तै: 😊, 你好, مرحبا)
• क्यारेक्टर दायरा: 1.1 मिलियनभन्दा बढी क्यारेक्टरहरू
• बिट साइज: UTF-8, UTF-16, र UTF-32 इन्कोडिङ ढाँचाहरू प्रयोग गर्छ

Unicode Encoding Formats

Encoding	Description
UTF-8	Most widely used, variable-length (1-4 bytes per character)
UTF-16	Uses 2 or 4 bytes per character
UTF-32	Fixed 4 bytes per character, but uses more memory

Example of Unicode Characters

Character	Unicode (Hex)	Unicode Name
A	U+0041	Latin Capital Letter A
अ	U+0905	Devanagari Letter A (Hindi)
😊	U+1F60A	Smiling Face with Smiling Eyes
中	U+4E2D	Chinese Character "Middle"

---

Comparison of ASCII and Unicode

Feature	ASCII	Unicode
Year	1963	1991
Character Limit	128 or 256 (Extended ASCII)	Over 1.1 million
Supported Languages	English only	Almost all world languages
Encoding	7-bit or 8-bit	UTF-8, UTF-16, UTF-32
Example	A → 65	A → U+0041, 😊 → U+1F60A

---

Why is Unicode Important?

✅ Supports multilingual text and special symbols.
✅ Allows cross-platform compatibility (Windows, macOS, Linux, Web).
✅ Essential for global communication in software, websites, and databases.

In English

In Nepali