Operating System [English & Nepali ] Note [ राजपत्र अनंकित प्रथम श्रेणी कम्प्युटर अपरेटर (संघ...)Operating System को Note [ Nepali र English मा]

Anil Pandit
personAnil Pandit
February 28, 2025
0

2.1. Introduction to Operating System

अपरेटिङ सिस्टम (OS) सफ्टवेयर प्रोग्रामहरूको व्यवस्थित सङ्ग्रह हो जसले कम्प्युटर प्रणालीको समग्र सञ्चालन नियन्त्रण गर्दछ।

• यो कम्प्युटरका विभिन्न भागहरू बीच डेटा र निर्देशनहरूको प्रवाह व्यवस्थापन गर्छ।
• कम्प्युटर हार्डवेयर र अन्तिम प्रयोगकर्ताबीच इन्टरफेसको रूपमा कार्य गर्दछ।
• OS को मुख्य भूमिका हार्डवेयर र सफ्टवेयर स्रोतहरू व्यवस्थापन गर्नु हो।
• अनधिकृत पहुँच रोक्न सुरक्षाको सुनिश्चितता गर्छ।
• प्रत्येक साधारण-उद्देश्य कम्प्युटरलाई अन्य प्रोग्रामहरू सञ्चालन गर्न OS आवश्यक हुन्छ।
• OS ले निम्न आधारभूत कार्यहरू सम्पन्न गर्छ:
• किबोर्डबाट आएको इनपुट चिन्नु।
• प्रदर्शन स्क्रीनमा आउटपुट पठाउनु।
• डिस्कमा फाइलहरू र डाइरेक्टोरीहरूको हिसाब राख्नु।
• प्रिन्टर र भण्डारण उपकरणहरू जस्ता परिधीय उपकरणहरू नियन्त्रण गर्नु।

2.2. Types of Operating System

१. ब्याच अपरेटिङ सिस्टम (Batch Operating System)

परिभाषा: ब्याच OS ले कार्यहरूलाई ब्याच (समूह) मा राखेर प्रयोगकर्ताको प्रत्यक्ष इनपुट बिना कार्यान्वयन गर्छ।

विशेषताहरू:

  • समान आवश्यकताहरू भएका कार्यहरूलाई समूह बनाएर प्रक्रियामा राखिन्छ।
  • कार्य चलिरहेको बेलामा प्रयोगकर्तासँग कुनै अन्तर्क्रिया हुँदैन।
  • प्रारम्भिक कम्प्युटर प्रणालीहरूमा जस्तै पेरोल प्रोसेसिङ वा ब्याच डेटा प्रोसेसिङमा प्रयोग गरिन्थ्यो।
  • उदाहरण: IBM को प्रारम्भिक OS जस्तै OS/360।

२. टाइम-शेयरिङ अपरेटिङ सिस्टम (Time-Sharing Operating System - TOS)

परिभाषा: यो प्रणालीले धेरै प्रयोगकर्ताहरूलाई कम्प्युटर स्रोतहरू सँगै प्रयोग गर्न अनुमति दिन्छ र प्रत्येक प्रयोगकर्तालाई सानो समय स्लट (time slice) उपलब्ध गराउँछ।

विशेषताहरू:

  • छरितो प्रतिक्रिया समय प्रदान गरेर प्रभावकारी मल्टिटास्किङ गर्छ।
  • प्रयोगकर्तासँग अन्तरक्रियात्मक प्रणाली (interactive system) प्रदान गर्छ।
  • प्रत्येक प्रयोगकर्तालाई निश्चित समय स्लट प्रदान गरिन्छ।
  • उदाहरण: UNIX, Multics।

३. रियल-टाइम अपरेटिङ सिस्टम (Real-Time Operating System - RTOS)

परिभाषा: यो प्रणाली वास्तविक समयमा डेटा प्रशोधन गर्न डिजाइन गरिएको हुन्छ, विशेष गरी समय-सम्बन्धी संवेदनशील प्रणालीहरूमा प्रयोग गरिन्छ।

विशेषताहरू:

  • निश्चित र भविष्यवाणी गर्न सकिने प्रशोधन समय प्रदान गर्छ।
  • विलम्ब (delay) हुँदा गम्भीर असर पर्ने प्रणालीहरू (जस्तै, चिकित्सा उपकरणहरू, औद्योगिक नियन्त्रण प्रणाली) मा प्रयोग गरिन्छ।
  • दुई प्रकार:
    • हार्ड RTOS (कठोर समय-सीमा हुन्छ)।
    • सफ्ट RTOS (थोरै लचिलो समय-सीमा हुन्छ)।
  • उदाहरण: VxWorks, FreeRTOS।

४. वितरणित अपरेटिङ सिस्टम (Distributed Operating System)

परिभाषा: यो प्रणालीले विभिन्न छुट्टाछुट्टै कम्प्युटरहरूलाई व्यवस्थापन गर्छ र प्रयोगकर्तालाई एकल प्रणालीको रूपमा देखाउँछ।

विशेषताहरू:

  • धेरै कम्प्युटरहरूलाई समन्वयात्मक रूपमा सँगै कार्य गर्न अनुमति दिन्छ।
  • विभिन्न कम्प्युटरहरूमा रहेका स्रोतहरू सहज रूपमा पहुँच गर्न सकिन्छ।
  • स्रोत साझा (resource sharing), लोड सन्तुलन (load balancing), र गल्ती सहनशीलता (fault tolerance) प्रदान गर्छ।
  • उदाहरण: Google को MapReduce, Hadoop।

५. नेटवर्क अपरेटिङ सिस्टम (Network Operating System - NOS)

परिभाषा: यो प्रणालीले नेटवर्क स्रोतहरू व्यवस्थापन गर्छ र कम्प्युटरहरूबीच सञ्चार तथा स्रोत साझा गर्न अनुमति दिन्छ।

विशेषताहरू:

  • फाइल र प्रिन्टर साझेदारी जस्ता नेटवर्क जडित सम्पर्कहरू व्यवस्थापन गर्छ।
  • TCP/IP जस्ता प्रोटोकलहरूलाई सञ्चालन गर्न सक्छ।
  • परम्परागत OS को माथि चल्न सक्छ र नेटवर्किङ क्षमता थप गर्छ।

६. मल्टी-यूजर अपरेटिङ सिस्टम (Multi-User Operating System)

परिभाषा: यो प्रणालीले धेरै प्रयोगकर्ताहरूलाई एकै समयमा सिस्टम स्रोतहरू प्रयोग गर्न अनुमति दिन्छ।

विशेषताहरू:

  • मेमोरी, CPU, र अन्य हार्डवेयर स्रोतहरूको व्यवस्थापन गर्छ।
  • सर्वर वातावरण र मुख्य फ्रेम प्रणालीहरूमा सामान्य रूपमा प्रयोग गरिन्छ।
  • उदाहरण: UNIX, Linux, IBM को z/OS।

2.3. Functions of Operating Systems

अपरेटिङ सिस्टमले कम्प्युटरलाई प्रभावकारी र सुरक्षित रूपमा सञ्चालन गर्न विभिन्न आवश्यक कार्यहरू गर्छ। OS का प्रमुख कार्यहरू निम्नानुसार छन्:

१. प्रोसेस व्यवस्थापन (Process Management)

  • OS ले विभिन्न प्रक्रियाहरू (processes) को कार्यान्वयन व्यवस्थापन गर्छ।
  • प्रक्रिया सिर्जना (creating), समय निर्धारण (scheduling), र समाप्त (terminating) गर्ने जिम्मेवारी OS को हुन्छ।
  • प्रक्रियाहरू व्यवस्थित रूपमा सञ्चालन हुने सुनिश्चित गर्छ।
  • CPU (प्रोसेसर) लाई निश्चित प्रक्रियामा उपलब्ध गराउँछ।
  • आवश्यकता नभएपछि CPU लाई फिर्ता लिन्छ (de-allocate गर्छ)।

२. मेमोरी व्यवस्थापन (Memory Management)

  • OS ले सिस्टमको मेमोरी (RAM) को सही रूपमा व्यवस्थापन गर्छ।
  • प्रत्येक प्रक्रियालाई पर्याप्त मेमोरी उपलब्ध गराउँछ र मेमोरी टकराव (memory conflict) हुनबाट जोगाउँछ।
  • प्राथमिक (RAM) र द्वितीयक (Hard Disk) मेमोरीको व्यवस्थापन गर्छ।
  • बहु-कार्य (multiprogramming) को समयमा कुन प्रक्रियाले कहिले कति मेमोरी पाउनेछ भन्ने निर्णय गर्छ।
  • आवश्यक हुँदा मेमोरी प्रदान गर्छ र कार्य पूरा भएपछि मेमोरी फिर्ता लिन्छ।

३. फाइल व्यवस्थापन (File Management)

  • OS ले डाटा भण्डारण (data storage) को व्यवस्था गर्छ।
  • फाइलहरूलाई फोल्डरहरूमा व्यवस्थित गर्छ र तिनीहरूलाई पढ्ने, लेख्ने तथा भण्डारण गर्ने प्रणाली प्रदान गर्छ।
  • फाइल सिर्जना (creation), मेटाउने (deletion), र परिमार्जन (modification) जस्ता कार्यहरू गर्छ।
  • फाइल पहुँच नियन्त्रण (file access control) र अनुमतिहरू (permissions) व्यवस्थापन गर्छ।

४. उपकरण व्यवस्थापन (Device Management)

  • OS ले विभिन्न इनपुट/आउटपुट (I/O) उपकरणहरू जस्तै किबोर्ड, माउस, मोनिटर, प्रिन्टर आदिको व्यवस्थापन गर्छ।
  • हार्डवेयर र सफ्टवेयर बीचको मध्यस्थकर्ताको रूपमा कार्य गर्छ।
  • स्रोत साझा (resource sharing) को सुविधा दिन्छ।
  • अवरोध (interrupt handling) व्यवस्थापन गर्छ।

५. सुरक्षा व्यवस्थापन (Security Management)

  • OS ले अनधिकृत प्रयोगकर्ताहरूलाई प्रणालीमा पहुँच गर्नबाट रोक्छ।
  • प्रयोगकर्ता प्रमाणीकरण (user authentication) र डाटा गुप्तिकरण (data encryption) को व्यवस्था गर्छ।
  • भाइरस, म्यालवेयर तथा अनधिकृत पहुँचबाट प्रणालीको सुरक्षा गर्छ।
  • प्रयोगकर्ता पहुँच नियन्त्रण (access control) व्यवस्थापन गर्छ।

६. कार्य समय निर्धारण (Job Scheduling)

  • OS ले प्राथमिकता (priority) र प्रणालीको स्थितिको आधारमा कार्यहरूको क्रम निर्धारण गर्छ।
  • विभिन्न कार्य तथा प्रयोगकर्ताहरूले प्रयोग गरेका स्रोतहरूको ट्र्याक राख्छ।

७. नेटवर्किङ (Networking)

  • OS ले कम्प्युटरहरूबीच सञ्चार (communication) को व्यवस्था गर्छ।
  • स्रोत साझा (resource sharing), फाइल स्थानान्तरण (file transfer), र टाढाबाट पहुँच (remote access) को सुविधा प्रदान गर्छ।
  • कम्प्युटरहरूबीच डेटा आदान-प्रदान गर्न मद्दत गर्छ।

 

 

2.4. Command Line Operations

Windows र Linux मा फाइल तथा डाइरेक्टरीहरू व्यवस्थापन गर्न विभिन्न आदेशहरू प्रयोग गरिन्छ। तल Windows (Command Prompt) र Linux (Terminal) मा प्राय: प्रयोग गरिने आदेशहरूको सूची दिइएको छ:

1. Copy Commands

Operation

Windows (CMD)

Linux (Terminal)

Copy a file

copy source.txt destination.txt

cp source.txt destination.txt

Copy multiple files

copy file1.txt+file2.txt combined.txt

cp file1.txt file2.txt destination/

Copy a directory

xcopy source_folder destination_folder /E

cp -r source_folder destination_folder

2. Move/Rename Commands

Operation

Windows (CMD)

Linux (Terminal)

Move a file

move file.txt D:\folder

mv file.txt /home/user/folder/

Rename a file

rename old.txt new.txt

mv old.txt new.txt

Move a directory

move source_folder D:\new_location

mv source_folder /home/user/new_location/

3. Viewing File Attributes

Operation

Windows (CMD)

Linux (Terminal)

View file attributes

attrib file.txt

ls -l file.txt

View hidden files

dir /A:H

ls -a

4. Setting File Attributes

Operation
Windows (CMD)
Linux (Terminal)
Make a file read-only
attrib +R file.txt
chmod 444 file.txt
Remove read-only
attrib -R file.txt
chmod 644 file.txt
Hide a file
attrib +H file.txt
mv file.txt .file.txt (Linux hides files by adding . at the start)
Unhide a file
attrib -H file.txt
mv .file.txt file.txt
Change permissions
icacls file.txt /grant User:F
chmod 755 file.txt

5. Viewing File Content

Operation

Windows (CMD)

Linux (Terminal)

Display file content

type file.txt

cat file.txt

View file with paging

more file.txt

less file.txt

Display first 10 lines

`powershell -Command "Get-Content file.txt

Select-Object -First 10"`

Display last 10 lines

`powershell -Command "Get-Content file.txt

Select-Object -Last 10"`

 

2.5.1 Introduction to GUI (Graphical User Interface)

GUI (Graphical User Interface) भनेको के हो?

Graphical User Interface (GUI) भनेको एक दृश्यात्मक इन्टरफेस हो, जसले प्रयोगकर्ताहरूलाई कम्प्युटर प्रणालीसँग अन्तर्क्रिया गर्न ग्राफिकल तत्वहरू जस्तै विन्डोज, आइकन, बटन, र मेनुहरूको प्रयोग गरेर सहायता गर्छ। GUI ले प्रयोगकर्ताहरूलाई कम्प्युटर सञ्चालन गर्न सजिलो बनाउँछ, विशेष गरी प्राविधिक ज्ञान कम भएका व्यक्तिहरूका लागि।

GUI का विशेषताहरू

  1. Windows (विन्डोज): कार्यक्रमहरू सञ्चालन हुने र जानकारी देखाउने आयताकार क्षेत्रहरू।
  2. Icons (आइकनहरू): प्रोग्राम, फाइल, वा कार्यहरू प्रतिनिधित्व गर्ने साना ग्राफिकल चिन्हहरू।
  3. Menus (मेनुहरू): प्रयोगकर्ताले चयन गर्न सक्ने विकल्प वा आदेशहरूको सूची।
  4. Buttons (बटनहरू): क्लिक गर्न सकिने तत्वहरू जसले कार्यहरू सञ्चालन गर्छन्।
  5. Pointers/Cursors (प्वाइन्टर/कर्सरहरू): माउस वा अन्य प्वाइन्टिङ उपकरणको हालको स्थान देखाउने संकेतहरू।
  6. Toolbars (टुलबारहरू): सामान्य कार्यहरूको छिटो पहुँच प्रदान गर्ने बटन र उपकरणहरूको पट्टी।
  7. Scrollbars (स्क्रोलबारहरू): स्क्रिनमा नअट्ने सामग्री ब्राउज गर्न सहायता गर्ने उपकरण।
  8. Dialog Boxes (डाइलग बक्सहरू): प्रयोगकर्ताहरूलाई निर्णय गर्न वा डाटा इनपुट गर्न अनुरोध गर्ने पप-अप विन्डोज।

GUI को फाइदाहरू

  1. प्रयोगकर्ता-मैत्री: टेक्स्ट-आधारित इन्टरफेसको तुलनामा सिक्न र प्रयोग गर्न सजिलो।
  2. दृश्यात्मक अन्तरक्रिया: आइकन, बटन, र मेनुहरूको प्रयोगले कार्यहरू सहज बनाउँछ।
  3. मल्टिटास्किङ: धेरैवटा विन्डोज र अनुप्रयोगहरू एकसाथ सञ्चालन गर्न मिल्छ।
  4. ड्र्याग-एण्ड-ड्रप: फाइलहरू र फोल्डरहरू सार्न सजिलो बनाउँछ।
  5. सुलभता: सबै प्रकारका प्रयोगकर्ताहरूका लागि उपयुक्त।

GUI को कमजोरीहरू

  1. धेरै स्रोत चाहिन्छ: टेक्स्ट-आधारित इन्टरफेसको तुलनामा बढी मेमोरी, प्रोसेसिंग पावर, र स्टोरेज आवश्यक पर्छ।
  2. ढिलो कार्यसम्पादन: केही कार्यहरूका लागि GUI प्रयोग गर्दा कमाण्ड-लाइन इन्टरफेस (CLI) भन्दा ढिलो हुन सक्छ।
  3. नियन्त्रणको कमी: विशेषज्ञ प्रयोगकर्ताहरूका लागि कमाण्ड-लाइन इन्टरफेस अधिक प्रभावकारी हुन सक्छ।
  4. भीडभाडको समस्या: धेरै विन्डोज वा आइकनहरूले भ्रम सिर्जना गर्न सक्छ।

GUI-आधारित अपरेटिङ सिस्टमका उदाहरणहरू

  1. Microsoft Windows
    • सबैभन्दा लोकप्रिय GUI-आधारित अपरेटिङ सिस्टम।
    • डेस्कटप, टास्कबार, र स्टार्ट मेनु जस्ता सुविधाहरू समावेश छन्।
  2. macOS
    • एप्पलद्वारा विकास गरिएको।
    • आकर्षक डिजाइन र प्रयोगकर्तामैत्री इन्टरफेसका लागि प्रसिद्ध।
  3. Linux वितरणहरू
    • उदाहरण: Ubuntu, Fedora, Mint।
    • GNOME, KDE, XFCE जस्ता अनुकूलन गर्न सकिने GUI वातावरणहरू उपलब्ध।
  4. Android र iOS
    • मोबाइल अपरेटिङ सिस्टमहरू जसमा टच-आधारित GUI हुन्छ।

 

2.5.2. Basic Windows Elements - Desktop, Taskbar, My Computer, Recycle Bin,

Windows अपरेटिङ सिस्टमका मुख्य तत्वहरू

Windows अपरेटिङ सिस्टमले Graphical User Interface (GUI) प्रदान गर्छ, जसले प्रयोगकर्ताहरूलाई कम्प्युटरसँग प्रभावकारी रूपमा अन्तर्क्रिया गर्न सहायता गर्छ। निम्नलिखित Windows का प्रमुख तत्वहरू हुन्:

1. डेस्कटप (Desktop)

डेस्कटप कम्प्युटर सुरू भएपछि देखिने मुख्य स्क्रिन हो। यो कार्यस्थल (workspace) को रूपमा प्रयोग गरिन्छ, जहाँ प्रयोगकर्ताले आइकनहरू, सर्टकटहरू, र फाइलहरू राख्न सक्छन्। यसमा समावेश छन्:

  • आइकनहरू (Icons) – प्रोग्राम, फाइल, र फोल्डरका सर्टकटहरू।
  • वालपेपर (Wallpaper) – पृष्ठभूमि छवि।
  • टास्कबार (Taskbar) र स्टार्ट मेनु (Start Menu) – छिटो पहुँचका लागि।

2. टास्कबार (Taskbar)

टास्कबार सामान्यतः स्क्रिनको तल रहेको हुन्छ, जसले खुला एप्लिकेसनहरू, सिस्टम सूचनाहरू, र सेटिङहरूमा छिटो पहुँच प्रदान गर्छ। यसमा समावेश छन्:

  • स्टार्ट बटन (Start Button) – स्टार्ट मेनु खोल्न प्रयोग गरिन्छ।
  • क्विक लन्च बार (Quick Launch Bar) – बारम्बार प्रयोग गरिने प्रोग्रामहरूको सर्टकटहरू समावेश गर्छ।
  • सिस्टम ट्रे (System Tray) / सूचना क्षेत्र (Notification Area) – भोल्युम, नेटवर्क, ब्याट्री स्थिति जस्ता प्रणाली आइकनहरू देखिन्छ।
  • घडी र मिति (Clock & Date) – हालको समय र मिति देखाउने।
  • खुला विन्डोजहरू (Open Windows) – हाल चलिरहेका एप्लिकेसनहरू देखाउने।

3. माइ कम्प्युटर (My Computer) / This PC

Windows 8 र नयाँ संस्करणहरूमा My Computer लाई This PC नाम दिइएको छ। यसले निम्न तत्वहरू पहुँच गर्न सहायता गर्छ:

  • हार्ड ड्राइभ (C:, D:, आदि)
  • USB ड्राइभ र बाह्य भण्डारण (External Storage)
  • नेटवर्क ड्राइभ (Network Drives)
  • सिस्टम फोल्डर (Documents, Downloads, Pictures, आदि)

4. रिसाइकल बिन (Recycle Bin)

रिसाइकल बिनले अस्थायी रूपमा मेटाइएका फाइलहरू र फोल्डरहरू सङ्ग्रह गर्छ। यसको प्रमुख सुविधाहरू:

  • गल्तीले मेटाइएका फाइलहरू पुनःस्थापना (Restore) गर्न सकिन्छ।
  • स्थायी रूपमा मेटाउन (Delete Permanently) सकिन्छ।

5. स्टार्ट मेनु (Start Menu)

स्टार्ट मेनु Windows को मुख्य नेभिगेसन गेटवे हो, जहाँबाट एप्लिकेसन, सेटिङहरू, र फोल्डरहरू खोल्न सकिन्छ। यसमा समावेश छन्:

  • Pinned Apps – बारम्बार प्रयोग गरिने एप्लिकेसनहरू।
  • All Programs – कम्प्युटरमा इन्स्टल गरिएका सबै एप्लिकेसनहरूको सूची।
  • Search Bar – फाइल, एप्लिकेसन, र सेटिङहरू खोज्न प्रयोग गरिन्छ।
  • Power Options – कम्प्युटर शटडाउन, रिस्टार्ट, वा स्लीप गर्न मिल्ने।
  • User Profile – प्रयोगकर्ताको खाता सेटिङहरू पहुँच गर्न सकिन्छ।

6. Windows Explorer / File Explorer

File Explorer (पहिले Windows Explorer भनिन्थ्यो) फोल्डरहरू र फाइलहरू व्यवस्थित गर्न प्रयोग गरिन्छ। यसले सहायता गर्छ:

  • फाइलहरू खोल्न, प्रतिलिपि गर्न (Copy), सार्न (Move), नाम परिवर्तन गर्न (Rename), मेटाउन (Delete)।
  • फाइलहरूलाई फोल्डरहरूमा व्यवस्थित गर्न।
  • बाह्य भण्डारण यन्त्र (USB, External Hard Drive) पहुँच गर्न।
  • फाइल विशेषता (Properties) र विवरणहरू हेर्न।
    Shortcut: Windows + E थिचेर खोल्न सकिन्छ।

7. कन्ट्रोल प्यानल / सेटिङ्स (Control Panel / Settings)

Control Panel र Settings कम्प्युटरको प्रणाली अनुकूलन (customization) गर्न प्रयोग गरिन्छ।

  • Control Panel (पुराना संस्करणहरू) – हार्डवेयर, नेटवर्क, प्रयोगकर्ता खाता, आदि को सेटिङ मिलाउन प्रयोग गरिन्छ।
  • Settings App (Windows 10 & 11) – आधुनिक इन्टरफेस, जसबाट डिस्प्ले, गोपनीयता, र सुरक्षा सेटिङहरू व्यवस्थापन गर्न सकिन्छ।
     Shortcut: Windows + I थिचेर खोल्न सकिन्छ।

8. सूचना क्षेत्र (Notification Area) / सिस्टम ट्रे (System Tray)

टास्कबारको दाहिने भागमा रहेको System Tray मा साना आइकनहरू हुन्छन्, जसले सिस्टम सूचना र छिटो सेटिङहरू देखाउँछ। यसमा समावेश छन्:

  • ब्याट्री स्थिति (Battery Status) – ल्यापटपको ब्याट्री स्थिति देखाउने।
  • Wi-Fi & नेटवर्क (Network) – इन्टरनेट जडान व्यवस्थापन गर्ने।
  • भोल्युम नियन्त्रण (Volume Control) – आवाज समायोजन गर्ने।
  • मिति र समय (Date & Time) – हालको समय देखाउने।
  • Windows सुरक्षा (Windows Security & Updates) – एन्टिभाइरस सुरक्षा र अपडेटहरू हेर्न सकिने।

9. Windows खोजी / Cortana (Windows Search / Cortana)

Windows ले Search Bar प्रदान गर्छ, जसले फाइलहरू, एप्लिकेसनहरू, र सेटिङहरू छिटो खोज्न सहायता गर्छ।

  • Cortana (Windows 10 & 11) – माइक्रोसफ्टको भ्वाइस असिस्टेन्ट, जसले आवाज मार्फत खोजी गर्न सक्छ।
    Shortcut: Windows + S थिचेर खोल्न सकिन्छ।

10. टास्क म्यानेजर (Task Manager)

Task Manager ले कम्प्युटरको कार्यसम्पादन (performance) निगरानी र व्यवस्थापन गर्न मद्दत गर्छ।
यसले प्रयोगकर्ताहरूलाई निम्न कार्य गर्न अनुमति दिन्छ:

  • नचल्ने (Unresponsive) एप्लिकेसनहरू बन्द गर्न।
  • CPU, मेमोरी, र डिस्क प्रयोग हेर्न।
  • स्टार्टअपमा खुल्ने प्रोग्रामहरू नियन्त्रण गर्न।
    Shortcut: Ctrl + Shift + Esc थिचेर खोल्न सकिन्छ।

निष्कर्ष

Windows अपरेटिङ सिस्टमका यी तत्वहरू प्रयोगकर्ताहरूलाई कम्प्युटरलाई सजिलै नेभिगेट (navigate) गर्न, एप्लिकेसनहरू चलाउन, फाइलहरू व्यवस्थापन गर्न, र प्रणाली सेटिङहरू अनुकूलन गर्न सहायता गर्छन्। Windows को GUI (Graphical User Interface) ले कम्प्युटर सञ्चालन गर्न सजिलो, प्रभावकारी, र प्रयोगकर्ता-मैत्री बनाउँछ।

2.5.3. Starting and Shutting Down Windows

Windows सुरू गर्ने तरिका

  1. कम्प्युटर खोल्नुहोस् – कम्प्युटर वा ल्यापटपको पावर बटन थिच्नुहोस्।
  2. बुट प्रक्रिया सुरु हुन्छ – BIOS/UEFI ले हार्डवेयर चेक गरी अपरेटिङ सिस्टम लोड गर्छ।
  3. Windows लगइन स्क्रिन देखिन्छ – पासवर्ड सेट गरिएको भए, सही प्रमाणहरू प्रविष्ट गर्नुहोस्।
  4. Windows डेस्कटप लोड हुन्छ – लगइन गरेपछि डेस्कटप, टास्कबार, र स्टार्टअप एप्लिकेसनहरू लोड हुन्छन्।

Windows बन्द गर्ने तरिका

  1. स्टार्ट बटन क्लिक गर्नुहोस् – स्क्रीनको तल्लो-बायाँ कुनामा अवस्थित स्टार्ट बटन खोल्नुहोस्।
  2. पावर अप्शन चयन गर्नुहोस् – पावर आइकनमा क्लिक गर्नुहोस्।
  3. मनपर्ने अप्शन छान्नुहोस्
    • Shut Down – सबै एप्लिकेसन बन्द गरी कम्प्युटर अफ गर्छ।
    • Restart – कम्प्युटर पुनःसुरु गर्छ।
    • Sleep – न्यून उर्जा प्रयोग गर्ने मोडमा राख्छ।
  4. बन्द हुने प्रतीक्षा गर्नुहोस् – कम्प्युटरले सुरक्षित रूपमा सबै प्रक्रियाहरू बन्द गरी अफ हुन्छ।

2.5.4. File Management with Windows Explorer

Windows Explorer खोल्ने तरिका

  • Windows + E थिचेर File Explorer खोल्नुहोस्।
  • File Explorer आइकन मा क्लिक गरेर टास्कबार वा स्टार्ट मेनुबाट खोल्नुहोस्।

साधारण फाइल व्यवस्थापन कार्यहरू

  1. नयाँ फोल्डर सिर्जना गर्ने
    • File Explorer खोल्नुहोस् र मनपर्ने स्थानमा जानुहोस्।
    • Right-click → New → Folder क्लिक गरी नाम राख्नुहोस्।
  2. फाइलहरू प्रतिलिपि (Copy) वा सार्ने (Move) गर्ने
    • फाइल/फोल्डर चयन गर्नुहोस्।
    • Ctrl + C (Copy) वा Ctrl + X (Cut) थिच्नुहोस्।
    • गन्तव्य स्थानमा गएर Ctrl + V (Paste) थिच्नुहोस्।
  3. फाइल वा फोल्डरको नाम परिवर्तन (Rename) गर्ने
    • फाइल/फोल्डरमा Right-click गर्नुहोस्।
    • Rename चयन गर्नुहोस् वा F2 थिचेर नयाँ नाम प्रविष्ट गर्नुहोस्।
  4. फाइल मेटाउने (Delete)
    • फाइल चयन गरी Delete थिच्दा Recycle Bin मा जान्छ।
    • Shift + Delete थिचेमा स्थायी रूपमा मेटिन्छ।
  5. फाइल खोज्ने (Search)
    • File Explorer को खोजी पट्टी (Search Bar) मा फाइलको नाम वा कुञ्जीशब्द (Keyword) लेखी Enter थिच्नुहोस्।
  6. फाइल गुण (Properties) हेर्ने
    • फाइलमा Right-click गरी Properties चयन गर्नुहोस्।
    • त्यहाँ फाइलको आकार, प्रकार, स्थान, आदि जानकारी देखिन्छ।

2.5.5. Windows Applications: (Control Panel, Character Map, Paint)

१. कन्ट्रोल प्यानल (Control Panel)

कन्ट्रोल प्यानल Windows को एउटा एप्लिकेसन हो जसले प्रणाली सेटिङहरू र हार्डवेयर कन्फिगरेसनहरू व्यवस्थापन गर्न मद्दत गर्छ।

कन्ट्रोल प्यानल खोल्ने तरिका:

  • Windows + R थिचेर control टाइप गरी Enter थिच्नुहोस्।
  • Start Menu खोल्नुहोस्, "Control Panel" खोजी गरेर खोल्नुहोस्।

कन्ट्रोल प्यानलका प्रमुख विशेषताहरू:

  • System and Security – Windows अपडेट, फायरवाल, र प्रणाली प्रदर्शन व्यवस्थापन।
  • User Accounts – प्रयोगकर्ता खाता सिर्जना, परिमार्जन, र व्यवस्थापन।
  • Network and Internet – नेटवर्क सेटिङ, Wi-Fi, र इन्टरनेट विकल्पहरू कन्फिगर।
  • Hardware and Sound – प्रिन्टर, अडियो सेटिङ, र जडान भएका उपकरणहरू व्यवस्थापन।
  • Programs – इन्स्टल, अनइन्स्टल, वा इन्स्टल गरिएका प्रोग्रामहरू परिमार्जन।

२. क्यारेक्टर म्याप (Character Map)

क्यारेक्टर म्याप Windows को बिल्ट-इन युटिलिटी हो, जसले कीबोर्डमा नभएका विशेष चिन्हहरू तथा क्यारेक्टरहरू घुसाउन सहयोग गर्छ।

क्यारेक्टर म्याप खोल्ने तरिका:

  • Windows + R थिचेर charmap टाइप गरी Enter थिच्नुहोस्।
  • Start Menu खोल्नुहोस्, Character Map खोजी गरी खोल्नुहोस्।

क्यारेक्टर म्याप प्रयोग गर्ने तरिका:

  1. Font चयन गर्नुहोस्।
  2. विशेष क्यारेक्टर क्लिक गरी विवरण हेर्नुहोस्।
  3. Select क्लिक गरी Copy थिच्नुहोस् र आफ्नो दस्तावेजमा टाँस गर्नुहोस्।

३. पेन्ट (Paint)

Paint Windows को एउटा सरल ग्राफिक डिजाइन उपकरण हो, जसले चित्र कोर्न, सम्पादन गर्न, र छविमा पाठ थप्न मद्दत गर्छ।

Paint खोल्ने तरिका:

  • Windows + R थिचेर mspaint टाइप गरी Enter थिच्नुहोस्।
  • Start Menu खोल्नुहोस्, Paint खोजी गरी खोल्नुहोस्।

Paint का प्रमुख विशेषताहरू:

  • Drawing Tools – ब्रश, पेन्सिल, र आकृतिहरूको प्रयोग गरी चित्र कोर्न सकिन्छ।
  • Image Editing – छवि रीसाइज, क्रप, रोटेट, र टेक्स्ट थप्न सकिन्छ।
  • Color Selection – पेन्ट बकेट टुलको प्रयोग गरी रंग भर्न सकिन्छ।
  • Save and Export – PNG, JPG, BMP, र GIF जस्ता फाइल फर्म्याटमा छवि सुरक्षित गर्न सकिन्छ।

2.5.6. Finding Files or Folders and Saving the Result

Finding Files or Folders in Windows

Windows मा फाइल वा फोल्डर खोज्ने विभिन्न तरिकाहरू उपलब्ध छन्।

Method 1: Using Windows Search

  1. Windows + S थिचेर Search Bar खोल्नुहोस्।
  2. खोज्न चाहेको फाइल वा फोल्डरको नाम टाइप गर्नुहोस्।
  3. परिणाममा देखिएको फाइल वा फोल्डर क्लिक गरेर खोल्नुहोस्।

Method 2: Using File Explorer

  1. Windows + E थिचेर File Explorer खोल्नुहोस्।
  2. खोज्न चाहेको फोल्डरमा नेभिगेट गर्नुहोस्।
  3. File Explorer को माथि-दायाँ कुनामा रहेको खोजी बारमा फाइल नाम टाइप गर्नुहोस्।
  4. Enter थिचेपछि मिल्ने नतिजाहरू देखिन्छन्।

Method 3: Using Command Prompt

  1. Windows + R थिचेर cmd टाइप गरी Enter थिच्नुहोस्।
  2. फाइल खोज्न निम्न आदेश प्रविष्ट गर्नुहोस्:

dir /s /p "filename"

उदाहरण:

dir /s /p report.docx

यसले सम्पूर्ण सब-फोल्डरहरूमा report.docx खोज्छ।

Saving the Search Results

  1. खोजी पूरा भएपछि, नतिजामा दायाँ-क्लिक गरी "Copy Path" चयन गरी लोकेशन सुरक्षित गर्न सकिन्छ।
  2. Command Prompt मा खोजी परिणाम टेक्स्ट फाइलमा सुरक्षित गर्न:

dir /s "filename" > search_results.txt

यसले खोजी परिणामहरू search_results.txt फाइलमा सुरक्षित गर्छ।

 

2.5.7. Starting a Program by Command Line Operation

Windows प्रोग्रामहरू Command Prompt (cmd) वा Run Dialog बाट खोल्न सकिन्छ।

Opening Command Prompt

  1. Windows + R थिच्नुहोस्।
  2. cmd टाइप गरी Enter थिच्नुहोस्।

Starting Programs Using the Command Line

1. Notepad खोल्न:

notepad

2. Paint खोल्न:

mspaint

3. Control Panel खोल्न:

control

4. File Explorer खोल्न:

explorer

5. कुनै विशेष फाइल कुनै एप्लिकेसनमा खोल्न:

notepad C:\Users\Anil\Documents\notes.txt

(यसले "notes.txt" फाइल Notepad मा खोल्छ।)

6. कुनै पनि स्थानबाट प्रोग्राम चलाउन:

Step 1: प्रोग्रामको डाइरेक्टरी मा जानुहोस्:

cd "C:\Program Files\Google\Chrome\Application"

Step 2: प्रोग्राम सुरु गर्नुहोस्:

chrome.exe

(यसले Google Chrome खोल्छ।)

2.5.8. Changing Window Settings

Windows ले प्रयोगकर्ताहरूलाई अनुकूलन (customization) गर्न विभिन्न सेटिङहरू प्रदान गर्छ। यहाँ सामान्य सेटिङ समायोजन गर्ने तरिकाहरू उल्लेख छन्।

1. Adding/Removing Programs

To Install a Program:

  1. डाउनलोड गर्नुहोस् (सामान्यतः .exe वा .msi फाइल)।
  2. डबल-क्लिक गरी इन्स्टलेशन विजार्ड को निर्देशनहरू पालना गर्नुहोस्।
  3. इन्स्टल भइसकेपछि, प्रोग्राम Start Menu मा उपलब्ध हुन्छ।

To Uninstall a Program:

  1. Control Panel खोल्नुहोस्:
    • Windows + R थिच्नुहोस्, control टाइप गरी Enter थिच्नुहोस्।
  2. Programs → Programs and Features मा जानुहोस्।
  3. अनइन्स्टल गर्न चाहेको प्रोग्राम चयन गरी Uninstall क्लिक गर्नुहोस्।
  4. अनस्क्रिन निर्देशनहरू पालना गरेर अनइन्स्टलेसन पूरा गर्नुहोस्।

2. Clearing the Contents of the Document Menu

Windows 7 र पुराना संस्करणहरूका लागि:

  1. Start Menu मा राइट-क्लिक गरी Properties चयन गर्नुहोस्।
  2. Start Menu ट्याबमा गएर Customize क्लिक गर्नुहोस्।
  3. Clear List क्लिक गरेर हालै खोलेका फाइलहरू हटाउनुहोस्।

Windows 10 & 11 मा:

  1. Settings खोल्नुहोस् (Windows + I)।
  2. Personalization → Start मा जानुहोस्।
  3. Show recently opened items in Start, Jump Lists, and File Explorer लाई Off गर्नुहोस्।
  4. अब हालै प्रयोग गरिएका फाइलहरू देखाइने छैन।

3. Customizing the Taskbar

Taskbar को स्थिति परिवर्तन गर्न:

  1. Taskbar मा राइट-क्लिक गरी Taskbar Settings खोल्नुहोस्।
  2. Taskbar behaviors मा गएर Taskbar alignment (Left/Center) परिवर्तन गर्नुहोस्।

Taskbar लुकाउने वा लक गर्ने:

  1. Taskbar Settings खोल्नुहोस्।
  2. Automatically hide the taskbar लाई ON गर्नुहोस्।
  3. Lock the taskbar सक्षम पार्दा, यो अनावश्यक रूपमा परिवर्तन हुँदैन।

Taskbar मा एप्लिकेसन पिन/हटाउने:

App पिन गर्न:

  • एप्लिकेसनमा राइट-क्लिक गरी Pin to Taskbar चयन गर्नुहोस्।

App हटाउन:

  • Taskbar मा राइट-क्लिक गरी Unpin from Taskbar चयन गर्नुहोस्।

4. Control Panel Items

Control Panel खोल्ने तरिका:

Windows + R थिच्नुहोस्, control टाइप गरी Enter थिच्नुहोस्।
Start Menu खोल्नुहोस्, Control Panel खोजी Open गर्नुहोस्।

Control Panel का महत्वपूर्ण सेटिङहरू:

  1. System and Security – Windows Firewall, अपडेट, र ब्याकअप व्यवस्थापन।
  2. User Accounts – प्रयोगकर्ता खाता सिर्जना, परिवर्तन, तथा व्यवस्थापन।
  3. Network and Internet – Wi-Fi, नेटवर्क सेटिङ तथा साझेदारी (sharing) सेटअप।
  4. Appearance and Personalization – थीम, वालपेपर, र स्क्रीन रिजोल्युसन परिवर्तन।
  5. Hardware and Sound – प्रिन्टर, ध्वनि सेटिङ, र जडान भएका उपकरणहरूको व्यवस्थापन।

2.5.9. Creating Shortcut (Icons) on Desktop

Shortcut भनेको फाइल, फोल्डर, वा एप्लिकेसन छिटो खोल्ने तरिका हो। यसले Desktop बाटै प्रत्यक्ष पहुँच प्रदान गर्छ।

1. Program को Shortcut बनाउने तरिका

Method 1: Desktop बाट Shortcut बनाउने

  1. Desktop मा राइट-क्लिक गरी New → Shortcut चयन गर्नुहोस्।
  2. Browse क्लिक गरी, Shortcut बनाउन चाहेको फाइल वा प्रोग्राम चयन गर्नुहोस्।
  3. Next क्लिक गरी Shortcut को नाम टाइप गर्नुहोस्।
  4. Finish क्लिक गरेपछि Shortcut Desktop मा देखा पर्छ।

Method 2: File Explorer बाट Shortcut बनाउने

  1. Windows + E थिचेर File Explorer खोल्नुहोस्।
  2. Shortcut बनाउन चाहेको फोल्डर वा प्रोग्राम पत्ता लगाउनुहोस्।
  3. त्यसमा राइट-क्लिक गरी Send to → Desktop (Create shortcut) चयन गर्नुहोस्।

2. वेबसाइटको Shortcut बनाउने तरिका

  1. Desktop मा राइट-क्लिक गरी New → Shortcut चयन गर्नुहोस्।
  2. Shortcut को Location मा वेबसाइटको URL टाइप गर्नुहोस् (उदाहरण: https://www.google.com)।
  3. Next क्लिक गरी Shortcut को नाम दिनुहोस्।
  4. Finish क्लिक गरेपछि Shortcut Desktop मा देखा पर्छ।

 

2.5.10. System Tools: Disk Scanning, Disk Defragmenter, Backup, Restore, Format

Windows मा विभिन्न System Tools उपलब्ध छन्, जसले Disk Health सुधार, Error Fix, र System Stability कायम राख्न मद्दत गर्छ।

1. Disk Scanning (CHKDSK - Check Disk)

Disk Scanning ले File System Errors पत्ता लगाएर सुधार गर्छ।

GUI बाट Disk Scan गर्ने तरिका

  1. Windows + E थिचेर File Explorer खोल्नुहोस्।
  2. Scan गर्न चाहेको ड्राइभ मा राइट-क्लिक गरी Properties → Tools मा जानुहोस्।
  3. Error Checking सेसन अन्तर्गत Check बटन क्लिक गर्नुहोस्।
  4. Scan Drive क्लिक गरी प्रोसेस पूरा गर्नुहोस्।

Command Prompt (CMD) बाट Disk Scan गर्ने तरिका

  1. CMD (Command Prompt) लाई Administrator मोड मा खोल्नुहोस्।
  2. तलको आदेश टाइप गरी Enter थिच्नुहोस्:
chkdsk C: /f

(C: को ठाउँमा Scan गर्न चाहेको ड्राइभको नाम राख्नुहोस्।)

2. Disk Defragmentation (Optimize Drives)

Disk Defragmentation ले डाटा पुनःसंरचना गरेर HDD को गति सुधार गर्छ।

GUI बाट Defragment गर्ने तरिका

  1. Windows + E थिचेर File Explorer खोल्नुहोस्।
  2. ड्राइभ मा राइट-क्लिक गरी Properties → Tools → Optimize खोल्नुहोस्।
  3. ड्राइभ चयन गरी Optimize क्लिक गर्नुहोस्।

CMD बाट Defragment गर्ने तरिका

  1. CMD खोल्नुहोस्।
  2. तलको आदेश टाइप गरी Enter थिच्नुहोस्:
defrag C:

(C: को ठाउँमा ड्राइभको नाम राख्नुहोस्।)

नोट: SSD ड्राइभलाई Defragment गर्न आवश्यक हुँदैन, यो HDD को लागि मात्र उपयोगी छ।

3. Backup & Restore

Backup लिनु डाटा सुरक्षाको लागि अति आवश्यक हुन्छ।

Backup लिनको लागि

  1. Control Panel → Backup and Restore (Windows 7) खोल्नुहोस्।
  2. Set up backup क्लिक गरी Backup स्टोर गर्ने ड्राइभ चयन गर्नुहोस्।
  3. निर्देशनहरू पालना गरी Backup प्रक्रिया पूरा गर्नुहोस्।

Backup बाट Restore गर्ने तरिका

  1. Control Panel → Backup and Restore (Windows 7) खोल्नुहोस्।
  2. Restore my files क्लिक गरी निर्देशनहरू पालना गर्नुहोस्।

4. Formatting a Drive

Formatting गर्दा ड्राइभका सबै डाटा मेटिन्छ।

GUI बाट Drive Format गर्ने तरिका

  1. Windows + E थिचेर File Explorer खोल्नुहोस्।
  2. ड्राइभ मा राइट-क्लिक गरी Format… क्लिक गर्नुहोस्।
  3. File System (NTFS, FAT32, exFAT) चयन गर्नुहोस्।
  4. Start क्लिक गरी Format प्रक्रिया पूरा गर्नुहोस्।

Using Command Prompt:

  1. Open Command Prompt as Administrator.
  2. Type:

format C: /FS:NTFS

(Replace C: with the correct drive letter.)

  1. Press Enter and follow the instructions.

Tags

You Might Like

Show more
राजपत्र अनंकित प्रथम श्रेणी कम्प्युटर अपरेटर (संघ...)

Post a Comment

0Comments

Post a Comment (0)
Share to other apps
Copy Post Link